Majątkowe ustroje małżeńskie stanowią specyficzną instytucję prawną organizującą funkcjonowanie małżonków względem siebie, a także względem osób trzecich w stosunkach majątkowych (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2009 r., III CZP 67/09). Zawarcie umowy wprowadzającej rozdzielność majątkową wywołuje skutki w znacznym stopniu zbliżone do tych, jakie spowodowałoby orzeczenie separacji lub rozwodu (rozdzielność majątkowa nie wpływa jednak na prawo dziedziczenia po małżonku). Rozdzielność majątkowa oznacza, że każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy jak i majątek nabyty później (art. 51 KRO). Takie ukształtowanie stosunków między małżonkami często jest stosowane jako środek zabezpieczający część majątku w wypadku ewentualnego niepowodzenia działalności gospodarczej prowadzonej przez jedno z małżonków i powstania z tego tytułu zadłużenia.
Ustanowienie rozdzielności majątkowej i dysponowanie przez każdego z małżonków odrębną masą majątkową nie oznacza, że w stosunkach między małżonkami nie może dochodzić do zdarzeń powodujących nieuzasadnione wzbogacenie się jednego z nich kosztem drugiego i nie może wystąpić potrzeba przywrócenia równowagi z zastosowaniem instytucji bezpodstawnego wzbogacenia. Przeciwnie, ustanowienie stosunków majątkowych małżeńskich w kształcie podobnym do tego, jaki by obowiązywał gdyby strony nie były małżeństwem, przy jednoczesnym pozostawaniu w stosunku rodzinnym i – dodatkowo – w powiązaniu gospodarczym, z racji działalności gospodarczej prowadzonej de facto wspólnie – zwiększa prawdopodobieństwo przymnożenia kosztem jednego z małżonków majątku drugiego. Tego rodzaju przepływy majątkowe – w prawidłowo funkcjonującym małżeństwie, razem rozwijającym działalność gospodarczą – z reguły nie są rozliczane, ani nawet dokumentowane, co jednak nie oznacza, że traktować je należy jako wzbogacenie mające podstawę prawną. Wzbogacenie następuje wprawdzie w ramach powiązań rodzinnych, opartych na wzajemnym zaufaniu, współdziałaniu małżonków dla dobra założonej przez nich rodziny (art. 23 KRO) i przyczynianie się do zaspokajania jej potrzeb (art. 27 KRO), jednak współdziałanie w prowadzeniu przedsiębiorstwa jednego z małżonków nie mieści się w obowiązkach wynikających z małżeństwa, a fakt ustanowienia rozdzielności majątkowej nie oznacza zrzeczenia się roszczenia o zwrot korzyści, jakie wynikły wkładu pracy i inwencji jednego z małżonków w działalność prowadzoną przez drugiego.
W razie rozwiązania małżeństwa przepisy kodeksu rodzinnego nie wskazują zasad rozliczeń między byłymi małżonkami pozostającymi w ustroju rozdzielności majątkowej. Zastosowanie znajdą więc reguły ogólne, w tym przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, które realizują ogólną zasadę, że nikt nie powinien się bogacić bezpodstawnie kosztem drugiego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2007 r., I CSK 458/06). W orzecznictwie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu wskazywanie były jako jedna z dróg prawnych przeprowadzenia rozliczeń majątkowych między osobami pozostającymi w związku nieformalnym i wspólnie gospodarującymi (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1970 r., III CZP 62/69, wyroki tego Sądu z dnia 26 czerwca 1974 r., III CRN 132/74 z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 32/00, OSN 2000/12/222, z 6 grudnia 2007 r., IV CSK 301/07, OSNC 2009/2/29). Istnienie odrębnych mas majątkowych małżonków pozostających w ustroju rozdzielności majątkowej zbliża rozważany problem do zagadnień stanowiących przedmiot przytoczonych orzeczeń i uprawnia do odwołania się do zajętego w nich stanowiska również w odniesieniu do korzyści uzyskanych przez jednego z małżonków pozostających w ustroju rozdzielności majątkowej, kosztem drugiego, jeżeli świadczenie takie nie miało lub utraciło podstawę prawną.
Przykład z sprawy sądowej
Przykład z sprawy sądowejPowódka E. D. po ostatecznym sprecyzowaniu powództwa wniosła o zasądzenie na jej rzecz od pozwanego G. D. kwoty 719.461 zł, o którą pozwany wzbogacił się bezpodstawnie kosztem powódki. Wyrokiem z dnia 31 października 2012 r. Sąd Okręgowy w J. uwzględnił powództwo do kwoty 644 828,40 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 5 sierpnia 2009 r. do dnia zapłaty, oddalił je w zakresie żądania kwoty 74 632,60 zł, a w pozostałej części umorzył postępowanie.
Sądy ustaliły, że strony od 21 października 1995 r. pozostawały w związku małżeńskim. Małżonkowie wspólnie prowadzili działalność gospodarczą. W celu ograniczenia zakresu odpowiedzialności wobec wierzycieli działalność ta została jednak zarejestrowana wyłącznie na pozwanego, a małżonkowie w dniu 21 września 1996 r. zawarli umowę majątkową, w której wyłączyli wspólność ustawową małżeńską. Powódka nie była zatrudniona w przedsiębiorstwie, była natomiast zgłoszona jako osoba współpracująca i wykonywała szereg obowiązków w ramach wewnętrznego podziału pracy (przygotowywała dokumentację do umów, oferty przetargowe, uczestniczyła w przetargach, prowadziła sprawy pracownicze, kontrolowała terminowość płatności, korespondowała z kontrahentami itp.). Nie otrzymywała wynagrodzenia. Od 2004 r. do kwietnia 2009 r. pozwany przelewał na rachunek powódki miesięcznie kwoty od 700 do 2.500 zł, przeznaczane na utrzymanie rodziny.
Przedsiębiorstwo pozwanego rozwijało swoją działalność. W 2001 r. przychód firmy wyniósł 2.370.736 zł, w 2002 r. – 3.044.445 zł, w 2003 r. – 4.153.168 zł, w 2004 r. – 3.575.488 zł, w 2005 r. – 2.816.166 zł, w 2006 r. – 2.215.132 zł, w 2007 r. – 2.481.829 zł, w 2008 r. – 2.528.351 zł. Miesięczny dochód pozwanego z tej działalności wynosił około 10.000 zł, z dochodów, w trakcie wspólnego prowadzenia działalności gospodarczej przez strony, pozwany zakupił nieruchomości i ruchomości, zgromadził środki pieniężne i nabył akcje.
Małżeństwo stron zostało rozwiązane przez rozwód wyrokiem z dnia 29 września 2009 r. Od 2010 r. do lipca 2012 r. powódka była zatrudniona u pozwanego na podstawie umowy o pracę.
Uwzględniając powództwo na podstawie art. 405 KC Sąd Okręgowy wskazał, że nieodpłatne wykonywanie pracy na rzecz drugiego skutkuje jego bezpodstawnym wzbogaceniem o wartość majątkową, jaka z jego majątku nie wyszła. W ocenie tego Sądu powódka udowodniła, iż w wyniku jej nakładu pracy na rzecz przedsiębiorstwa pozwanego związanego z jego budową, rozwojem i bieżącym zarządzaniem wzrósł majątek pozwanego, przy czym odbyło się to również kosztem powódki, która z tego tytułu nie otrzymała ekwiwalentnych świadczeń. Zgoda powódki na ustanowienie rozdzielności majątkowej oraz zarejestrowanie działalności wyłącznie na męża nie oznaczała, że zrezygnowała z przyszłych zysków z tej działalności. Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 23 lipca 2014 r. V CSK 488/13
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
