Kwestia ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej na podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego była przedmiotem licznych wypowiedzi w judykaturze. Ostatecznie w orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtował się pogląd, że administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi może stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot małżeńskiej wspólności dłużnika i jego małżonka bez zaopatrywania go w klauzulę wykonalności przeciwko dłużnikowi, ale wymagane jest nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika (uchwały z dnia 18 maja 1995 r., III CZP 63/95, OSNC 1995, nr 10, poz. 142, z dnia 29 października 1996 r., III CZP 57/96, OSNC 1997, nr 3, poz. 24, z dnia 30 maja 2001 r., III CZP 24/01, OSNC 2002, nr 2, poz. 15, z dnia 11 czerwca 2001 r., III CZP 17/01, OSNC 2001, nr 12, poz. 172 i z dnia 20 czerwca 2001 r., III CZP 34/01, OSNC 2002, nr 1, poz. 3).
Przytoczony pogląd zachował aktualność – jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 października 2003 r., III CZP 68/03 (OSNC 2004, nr 12, poz. 191) – po nowelizacji ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, dokonanej ustawą z dnia 6 września 2001 r. o zmianie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 1368, dalej: „ustawa nowelizująca z 2001 r.”), która weszła w życie z dniem 30 listopada 2001 r. i ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, dokonanej ustawą z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy – Ordynacją podatkowa oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 169, poz. 1387; dalej: „ustawa nowelizująca z 2002 r.”), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2003 r. W myśl tej uchwały podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną podatnika i jego małżonka nie może być administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony tylko przeciwko podatnikowi; podstawę tę może stanowić tytuł wystawiony na oboje małżonków.
Podstawę przytoczonego rozstrzygnięcia stanowią znowelizowane przepisy Ordynacji podatkowej interpretowane z uwzględnieniem dodanego ustawą nowelizującą z 2001 r. przepisu art. 27c. Według przepisów Ordynacji podatkowej, Skarbowi Państwa i jednostce samorządu terytorialnego przysługuje hipoteka przymusowa celem zabezpieczenia m.in. zobowiązań podatkowych podatnika (art. 34 § 1), jej przedmiotem może być m.in. nieruchomość stanowiąca przedmiot współwłasności łącznej podatnika i jego małżonka (art. 34 i § 3 pkt 2). Hipoteka przymusowa powstaje – z zastrzeżeniem przewidzianego tam wyjątku – przez dokonanie wpisu do księgi wieczystej (art. 35 § 1), a podstawą wpisu jest – poza decyzjami wymienionymi w art. 35 § 2 pkt 1 – tytuł wykonawczy lub zarządzenie zabezpieczenia, jeżeli mogą być wystawione na podstawie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji bez wydawania decyzji (art. 35 § 2 pkt 2). Przeciwko mogącej wynikać z tych przepisów sugestii, że zawierają one wyczerpującą regulację powstania hipoteki przymusowej zabezpieczającej wykonanie zobowiązań podatkowych przemawia – jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w omawianej uchwale – art. 27c EgzAdmU, stanowiący, że jeżeli egzekucja ma być prowadzona zarówno z majątku wspólnego zobowiązanego i jego małżonka, jak i z ich majątków osobistych, tytuł wykonawczy wystawia się na oboje małżonków. Wprawdzie przepis art. 27c EgzAdmU dotyczy postępowania egzekucyjnego, jednakże według poglądu wyrażonego w orzecznictwie, zapoczątkowanego orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1953 r., II C 2520/52 (OSN 1954, nr 2, poz. 34) i – mimo zmian stanu prawnego – powtarzanego w późniejszych orzeczeniach (np. w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 1995 r., I CR 2/95), postępowanie dotyczące wpisu hipoteki przymusowej w księdze wieczystej powinno być traktowane jak postępowanie egzekucyjne.
Zdaniem Sądu Najwyższego ustanowienie hipoteki przymusowej, które nie jest ani sposobem egzekucji, ani jego skutkiem nie jest wyegzekwowanie roszczenia, lecz zabezpieczenie wykonania zobowiązania, stanowi postępowanie zmierzające do ułatwienia przyszłego postępowania egzekucyjnego i w wypadku, w którym jego skutek może być osiągnięty tylko wtedy, gdy wierzyciel ma taki tytuł prawny, jaki jest wymagany do wszczęcia egzekucji, tj. tytuł wykonawczy (art. 109 ust. 1 KWU, art. 35 § 2 pkt 2 OrdPU), jego podstawę powinien stanowić taki sam tytuł, który może być podstawą egzekucji we wszystkich wypadkach jej prowadzenia. Jeżeli zatem według art. 27c EgzAdmU do egzekucji z majątku wspólnego zobowiązanego i jego małżonka potrzebny jest tytuł wykonawczy wystawiony na oboje małżonków, to i do wpisu hipoteki przymusowej, której przedmiotem jest taka nieruchomość, konieczne jest istnienie tytułu wykonawczego wystawionego na oboje małżonków. Odpowiednio dotyczy to wpisu hipoteki przymusowej mającej zabezpieczać należności podatkowe podatnika na nieruchomości stanowiącej przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej podatnika i jego małżonka (według terminologii użytej w art. 34 § 3 pkt 2 OrdPU – na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej podatnika i jego małżonka).
Wpisanie hipoteki obciążającej nieruchomość stanowiącą przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej – jak wyjaśniono w judykaturze (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2005 r., III CZP 3/05; OSNC 2006, nr 2, poz. 27 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 2010 r., III CZP 27/10; Biul. SN 2010, nr 10, poz. 13) – nie pozostaje bez wpływu na prawa małżonka, który nie jest zobowiązanym (podatnikiem). Jak trafnie przypomina się w orzecznictwie hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym (art. 244 KC) i obciąża nieruchomość, a więc prawo własności właściciela (właścicieli) nieruchomości obciążonej; jest ona prawem ustanawianym na rzeczy cudzej. Należy zatem mieć na względzie, że prawo własności podlega ochronie przewidzianej nie tylko w ustawach tzw. zwykłych, ale także w Konstytucji RP(art. 21 i 64) oraz w normach konwencyjnych (art. 1 Protokołu nr 1do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności). Ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej podatnika i jego małżonka ogranicza zatem prawo własności tegoż małżonka, mimo że nie jest on podmiotem zobowiązania podatkowego. Należy mu więc zapewnić środki ochrony jego interesów, aby mógł występować w postępowaniu dotyczącym realizacji zobowiązania podatkowego zabezpieczonego wpisaną hipoteką przymusową, podobnie jak zobowiązany (podatnik).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zdecydowanie dominuje stanowisko, że administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony tylko przeciwko podatnikowi nie może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej podatnika i jego małżonka (por. także uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2002 r., III CZP 49/02; OSNC 2003, nr 9, poz. 115, z dnia 18 października 2004 r., III_CZP_33/04; OSNC 2005, nr 3, poz. 43 i postanowienie z dnia 15 grudnia 2004 r., II CK 274/04). Odmienne, odosobnione stanowisko, Sąd Najwyższy wyraził w postanowieniu z dnia 11 stycznia 1995 r., III CRN 149/94 (OSNC, nr 5, poz. 84). Zostało ono jednak wydane przed znowelizowaniem przytoczonej wyżej ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji przez dodanie art. 27c.
Również w doktrynie, zwłaszcza prawa publicznego, wyrażano pogląd aprobujący ustanowienie hipoteki przymusowej na podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego wystawionego tylko na zobowiązanego (podatnika). Zapatrywanie to spotkało się jednak z krytyką doktryny cywilistycznej. Na gruncie art. 27c EgzAdmU stanowisko odmienne od powszechnie przyjmowanego przez Sąd Najwyższy wyrażano w niektórych orzeczeniach sądów administracyjnych (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 22 marca 2007 r., III SAWa 3849/06, i Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z dnia 29 sierpnia 2008 r., I SAOp 268/08). Jednakże obserwuje się ewolucję tego orzecznictwa w kierunku poglądu przyjmowanego w judykaturze Sąd Najwyższego. Jednocześnie słusznie podkreśla się wyłączenie małżonka z kręgu zobowiązanych w rozumieniu art. 1a pkt 20 EgzAdmU, gdyż zobowiązanym pozostaje wyłącznie podatnik (por. wyrok NSA w Warszawie z dnia 18 stycznia 2006 r., II FSK 146/05, i z WSA w Opolu z dnia 29 sierpnia 2008 r., I SAOp 266/08).
Zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i sądów administracyjnych, aprobującym dominujące stanowisko co do konieczności wystawienia na podstawie art. 27c EgzAdmU administracyjnego tytułu wykonawczego na oboje małżonków, podkreśla się, że gdyby oboje małżonkowie mieli status zobowiązanego, to jest oczywiste, że odpowiadaliby i majątkami odrębnymi, i majątkiem wspólnym, a wówczas art. 27c EgzAdmU byłby zbędny. Podstawa do wystawienia tytułu wykonawczego stanowiłyby wówczas przepisy ogólne, tj. art. 26 i art. 29 § 1 OrdPU. Według tych przepisów podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za podatki, przy czym w wypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność ta obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka. Zwrócić przy tym należy uwagę, że art. 29 Ordynacji podatkowej stanowi regulację materialnoprawną, a egzekucja świadczeń jest unormowana przez przepisy proceduralne, które powinny uwzględniać interes małżonka osoby zobowiązanej. To oznacza, że nie narusza tego przepisu wymaganie wystawienia tytułu wykonawczego przeciwko obojgu małżonkom, jeżeli egzekucja ma być prowadzona z nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego. Przepisy egzekucyjne umożliwiają w rezultacie objęcie odpowiedzialnością małżonka zobowiązanego, który w rozumieniu prawa materialnego (podatkowego) nie jest zobowiązanym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 2010 r., III CZP 27/10).
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
