Umowa darowizny wytwarza stosunek etyczny między darczyńcą a obdarowanym i rodzi po stronie tego ostatniego moralny obowiązek wdzięczności. Pogwałcenie tego obowiązku przez dopuszczenie się ciężkich uchybień opatrzone jest przewidzianą w art. 898 § 1 KC sankcją prawną w postaci prawa odwołania darowizny, które jako wyjątek od zasady trwałości umów, jest obwarowane spełnieniem kwalifikowanej przesłanki w postaci rażącej niewdzięczności obdarowanego wobec darczyńcy. Pojęcie rażącej niewdzięczności odnosi się do takiego zachowania obdarowanego, które polega na działaniu lub zaniechaniu, skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy i nacechowane jest złą wolą obdarowanego. W orzecznictwie utrwalony jest pogląd, iż znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a nawet drobne czyny umyślne niewykraczające poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne. Noszą je natomiast zachowania, które – oceniając rozsądnie, przy uwzględnieniu miernika obiektywnego i subiektywnego – muszą być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę. Czynami świadczącymi o rażącej niewdzięczności obdarowanego może być też naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków wynikających ze stosunków osobistych (rodzinnych) łączących go z darczyńcą (tak: wyrok SN z 17 listopada 2011 r. IV CSK 113/11; wyrok SN z 15 lutego 2012 r. I CSK 278/11; wyrok SN z 15 czerwca 2010 r. II CSK 68/10).
W sytuacji gdy przedmiot darowizny wchodzi do majątku osobistego darczyńcy i obdarowanego, sytuacja prawna jest prosta. Obdarowany ma obowiązek zwrotu przedmiotu darowizny na rzecz darczyńcy. Prosta jest również sytuacja gdy darowiznę odwołują obaj darczyńcy, których nieruchomość wchodziła do ich majątku wspólnego, lub gdy odwołanie darowizny następuje w stosunku do obojga obdarowanych, co do których nieruchomość weszła do ich majątku wspólnego (chodzi tu zazwyczaj o wspólność majątkową małżeńską). W tych sytuacjach odwołanie darowizny powoduje powrót do stanu prawnego sprzed zawarcia umowy, co winno być zasadą.
Komplikacje następują gdy przedmiot darowizny wchodzi do majątku wspólnego darczyńców, bądź obdarowanych, bądź występuje to w obu konfiguracjach, a rażącej niewdzięczności dopuszcza się tylko jeden z małżonków, lub (i) rażąca niewdzięczność występuje w tylko w stosunku do jednego z darczyńców. Tego typu sytuacje były przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego. I tak:
a) w sytuacji gdy darowizna została dokonana na rzecz małżonków i przedmiot darowizny wszedł do ich majątku wspólnego, nie stoi to na przeszkodzie odwołania darowizny w stosunku do jednego małżonka, który okazał się rażąco niewdzięczny. W takim wypadku uważa się, że z chwilą skutecznego odwołania darowizny rzecz darowana przestała wchodzić do majątku wspólnego, a udział w niej małżonka, w stosunku do którego darowizna nie została odwołana staje się jego majątkiem odrębnym (uchwała Sądu Najwyższego z 18 lutego 1969 r. III CZP 133/68, uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 28 września 1979 r. III CZP 15/79; uchwała Sądu Najwyższego z 31 marca 2016 r. III CZP 72/15).
b) w odwrotnej sytuacji, gdy przedmiot darowizny wchodził w skład majątku wspólnego darczyńców, przyjmuje się, że darowizna przedmiotu majątkowego objętego wspólnością ustawową dokonana przez oboje małżonków może być w razie rażącej niewdzięczności obdarowanego w stosunku do jednego z darczyńców skutecznie przez niego odwołana także wówczas, gdy darczyńcy nadal pozostają we wspólności ustawowej. Darczyńcy odwołującemu darowiznę w tych okolicznościach przysługuje legitymacja do wystąpienia z powództwem o zwrot przedmiotu darowizny w odpowiedniej części, co więcej, zwrócony udział wchodzi w takim przypadku do majątku odrębnego darczyńcy (uchwała Sądu Najwyższego z 10 sierpnia 1988 r. III CZP 67/88). W praktyce oznaczać to będzie możliwość domagania się zwrotu udziału 1/2 części do majątku osobistego.
W obu analizowanych przypadkach odwołanie darowizny nie powoduje powrotu do stanu prawnego sprzed zawarcia umowy, gdyż następuje jego zmiana, polegająca na przesunięciu udziału do majątku osobistego.
Natomiast w sytuacji darowania przez obojga małżonków nieruchomości objętej wspólnością ustawową do majątku odrębnego jednego z małżonków, drugiemu małżonkowi, co do którego obdarowany dopuścił się rażącej niewdzięczności, przysługuje roszczenie o przeniesienie całego przedmiotu darowizny do majątku wspólnego, innymi słowy do całkowitego powrotu do stanu sprzed zawarcia umowy darowizny. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – I Wydział Cywilny z dnia 1 lutego 2018 r. I ACa 820/17
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
