Zgodnie z nowelizacją art. 64a ustawy o pomocy społecznej, osobę obowiązaną do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej zwalnia się całkowicie z tej opłaty, na jej wniosek, pod warunkiem że przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu tego mieszkańca władzy rodzicielskiej nad tą osobą i oświadczy, że władza rodzicielska nie została przywrócona lub prawomocne orzeczenie sądu o skazaniu tego mieszkańca za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa lub jej rodzica, chyba że skazanie uległo zatarciu.
Nowelizacja zakłada rozszerzenie katalogu podstaw zwolnienia z opłaty o wszystkie przestępstwa umyślne ścigane z oskarżenia publicznego. Obecnie było to tylko przestępstwa z użyciem przemocy, co nie znajduje uzasadnienia, zważywszy na cel regulacji, którym jest wyłączenie obowiązku partycypowania w kosztach utrzymania pensjonariusza w DPS przez osobę pokrzywdzoną przestępstwem popełnionym przez tego pensjonariusza. Trudno uznać, ażeby zawężenie szkodliwych zachowań wymierzonych przeciwko osobie obowiązanej do ponoszenia opłaty za pobyt pensjonariusza w DPS tylko do przestępstw z użyciem przemocy (a tym samym pominięcie np. przestępstwa niealimentacji z art. 209 Kodeksu karnego) realizowało postulat sprawiedliwości społecznej.
Podstawą wyłączenia obowiązku odpłatności za pobyt członka rodziny w DPS mogą być przestępstwa popełnione zarówno na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej małoletniego rodzeństwa lub jej rodzica (które obecnie przewiduje przepis), jak również te, w których pokrzywdzonym jest dziecko tej osoby lub pełnoletnie, lecz nieporadne ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwo. Pominięcie w ww. katalogu osób bliskich osoby obowiązanej do ponoszenia opłaty jej dzieci oraz nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa nie znajduje uzasadnienia w świetle celu obowiązującej regulacji, dlatego projekt wprowadza w tym zakresie konieczną zmianę legislacyjną.
Nowelizacja przewiduje także uwzględnienie kwestii zatarcia skazania. Przepis w obecnym brzmieniu pomija instytucję zatarcia skazania (art. 106 k.k.), która wprowadza fikcję prawną polegającą na tym, że skazanie uważa się za niebyłe, czego skutkiem jest usunięcie wpisu o skazaniu z Krajowego Rejestru Karnego. Instytucja ta ma na celu eliminację trwałego charakteru negatywnych następstw skazania (a głównie efektu stygmatyzacji) i umożliwienie sprawcy powrotu do pełnoprawnego funkcjonowania w społeczeństwie. Skazanie zatarte nie może rodzić żadnych konsekwencji prawnych ani ograniczać praw osoby, której skazanie uległo zatarciu. Osoba taka może twierdzić, że nie była karana, a wszelkie informacje o jej karalności winny być usunięte z dokumentów, w których je zamieszczono. Zatarcie skazania może nastąpić z mocy prawa, na podstawie postanowienia sądu albo też na mocy aktu łaski Prezydenta RP (art. 139 Konstytucji RP). Z mocy prawa w grę wchodzi zatarcie w następujących przypadkach: 1) przy zmianie ustawy – jeśli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary (art. 4 § 4 k.k.); 2) po upływie 6 miesięcy od zakończenia okresu próby przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary (art. 76 § 1 k.k.); 3) po upływie określonego przez ustawę okresu od wykonania, uznania za wykonaną lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania (art. 107 § 1, 3, 4, 4a, 5, 6 k.k.); 4) w razie zwolnienia skazanego żołnierza od kary pozbawienia wolności (art. 336 § 5 k.k.). Przepis ustawy nieuwzględniający w obecnym brzmieniu ww. instytucji obarczony jest w tym zakresie istotną wadą prawną.
Odnośnie do relacji pomiędzy przesłanką obligatoryjną (art. 64a ustawy) i przesłanką fakultatywną (art. 64 pkt 7 ustawy) – w kontekście przestępstwa niealimentacji – wskazania wymaga, że przesłanka obligatoryjna ma węższy zakres niż fakultatywna. Po pierwsze, ww. czyn z art. 209 k.k. jest przestępstwem umyślnym przeciwko rodzinie, a zatem przez ustawodawcę jest uznany za kryminalnie bezprawny i społecznie szkodliwy. Już samo popełnienie przestępstwa (czyli czynu kryminalnie bezprawnego) na szkodę zobowiązanego do pokrycia kosztów pobytu mieszkańca, podobnie jak inne czyny przeciwko rodzinie (np. znęcanie się, rozpijanie małoletniego) powinny skutkować zwolnieniem z płacenia za pobyt przestępcy w domu pomocy społecznej przez jego ofiarę. Po drugie, znamieniem tego przestępstwa jest określenie świadczenia co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo umową.
W razie braku tego określenia, pomimo istniejącego obowiązku alimentacyjnego pomiędzy stronami, nie będzie możliwe wypełnienie znamion przestępstwa. Po trzecie, do uruchomienia ścigania karnego i w konsekwencji skazania sprawcy niezbędne jest złożenie wniosku przez pokrzywdzonego, organ pomocy społecznej lub organ podejmujący działania wobec dłużnika alimentacyjnego (chyba że pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów). Jeżeli taki wniosek nie zostanie złożony, to pomimo wypełnienia znamion przestępstwa nie będzie możliwe ściganie sprawcy. Jak z powyższego wynika, istnieje cały szereg sytuacji, w których mieszkaniec domu pomocy społecznej może rażąco nie wywiązywać się z obowiązku alimentacyjnego względem zobowiązanego do pokrycia kosztów pobytu, a które nie wyczerpują znamion przestępstwa.
Wprowadzenie projektowanej w art. 64 pkt 7 ustawy podstawy zwolnienia czyni zadość podstawowym wymogom słuszności i daje możliwość zwolnienia z opłat osób, co do których nie mogło zapaść lub nie zapadło rozstrzygnięcie karne. Ponadto z przepisu przewidującego zwolnienie fakultatywne można będzie korzystać również wtedy, gdy wszczęte postępowanie karne o alimenty z uwagi na przeszkodę procesową nie będzie mogło się dalej toczyć i zostanie zawieszone (np. z uwagi na długotrwałą chorobę oskarżonego). Przesłanka fakultatywna jest zatem niezbędna do wprowadzenia i nie powinna być nadużywana w praktyce, gdyż odnosi się tylko do naruszenia „rażącego” obowiązku alimentacyjnego, a więc oczywistego, poważnego, rzucającego się od razu w oczy. Przesłanki te się zatem uzupełniają.
Nowelizacja przewiduje, że w sprawach wszczętych i niezakończonych do dnia wejścia w życie ustawy stosuje się nowe przepisy. Projekt nie zawiera regulacji przejściowych dotyczących konieczności ponownego przeprowadzenia rodzinnego wywiadu środowiskowego.
W myśl art. 107 ust. 4 ww. ustawy w razie zmiany danych zawartych w wywiadzie sporządza się jego aktualizację. Jak wskazuje się w orzecznictwie, art. 107 ust. 1 i 4 ustawy pozwalają przyjąć, że wywiad środowiskowy jest szczególnie doniosłym i obligatoryjnym rodzajem dowodu, pozwalającym na zebranie informacji o sytuacji strony, stanowiącym dla organu pomocy społecznej konieczne i podstawowe źródło informacji o sytuacji osobistej, rodzinnej i majątkowej osoby ubiegającej się o świadczenia, będąc podstawą ustaleń faktycznych dokonywanych w decyzji administracyjnej i poddawanych prawnej ocenie (m. in. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 1 sierpnia 2019 r., sygn. II SA/Po 876/18, LEX nr 2712405).
Ustawodawca nie wprowadza przy tym żadnego ograniczenia zakresu danych, których zmiana na gruncie art. 17 ust. 4 ustawy skutkować ma aktualizacją wywiadu środowiskowego, zakładając tym samym, że może być to jakakolwiek zmiana w zakresie informacji zebranych w toku wywiadu środowiskowego, obrazujących okoliczności sprawy. Jak wskazał Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 24 sierpnia 2016 r. (sygn. I OSK 150/16, LEX nr 2142140), rodzinny wywiad środowiskowy z art. 107 ust. 1 i dokonana w nim ocena stanowią podstawę do rozstrzygnięcia o udzielanej pomocy społecznej. Z kolei art. 107 ust. 4 nakłada na organ obowiązek orzekania o przyznaniu pomocy społecznej po uzyskaniu aktualnych danych o jego sytuacji rodzinnej, dochodowej i majątkowej. Obliguje do tego organ wyrażona w art. 7 k.p.a. zasada prawdy obiektywnej odnosząca się w równym stopniu do zakresu i wnikliwości postępowania wyjaśniającego, jak i do stosowania norm prawa materialnego, to jest do całokształtu przepisów prawnych służących załatwieniu sprawy.
Mając na uwadze powyższe, należy skonstatować, że przepis art. 107 ust. 4 ustawy może mieć zastosowanie również do sytuacji, gdy osoba zobowiązana do ponoszenia opłaty za pobyt pensjonariusza w domu pomocy społecznej po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego złoży wniosek o zwolnienie z tej opłaty na podstawie projektowanego art. 64 pkt 7 ustawy.
Na uwagę zasługuje przy tym, iż nie w każdej sprawie dotyczącej ustalenia obowiązku odpłatności za pobyt pensjonariusza w domu pomocy społecznej ponowne przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego będzie uzasadnione. Przykładowo okoliczności uzasadniające zwolnienie osoby obowiązanej od ponoszenia opłaty (w tym na podstawie nowej, projektowanej w przedłożeniu przesłanki) mogą zostać bowiem podniesione przez nią podczas przeprowadzania wywiadu środowiskowego, w toku którego zebrany zostanie wyczerpujący materiał dowodowy obrazujący szczegółowo jej sytuację osobistą, rodzinną, dochodową i majątkową. W takim przypadku złożenie przez osobę obowiązaną wniosku o zwolnienie z opłaty już po przeprowadzeniu wywiadu, a przed wydaniem decyzji przez organ, nie musi uzasadniać ponownego przeprowadzenia wywiadu środowiskowego. Jak wynika z jednolitego w tym zakresie orzecznictwa sądów administracyjnych (vide m. in. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 29 listopada 2012 r. sygn. II SA/Lu 521/12 oraz wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 1 grudnia 2015 r., sygn. II SA/Bk 451/15), jedynie w razie stwierdzenia przez organ, że dane zawarte w wywiadzie środowiskowym są niewystarczające w świetle złożonego wniosku o udzielenie pomocy, np. w związku ze zmianą danych zawartych w wywiadzie (art. 107 ust. 4 zd. 1 in fine ustawy o pomocy społecznej), organ zobowiązany jest dokonać dalszych ustaleń polegających na dokonaniu kolejnej aktualizacji wywiadu. Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o pomocy społecznej z dnia 20 października 2021 r. (RPU IX, poz. 1672)
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
