Zgodnie z art. 684 KPC w związku z art. 567 § 3 KPC skład i wartość majątku wspólnego, podlegającego podziałowi ustala sąd. Skład majątku ustala się według stanu istniejącego w chwili ustania wspólności majątkowej, a według cen z chwili orzekania. Przyjmuje się, że obowiązek ustalenia składu i wartości majątku oznacza, że sąd nie jest związany oświadczeniami i wnioskami małżonków w sprawie przynależności poszczególnych przedmiotów do majątku wspólnego, a w razie potrzeby powinien zwrócić uwagę małżonków na potrzebę wskazania całego majątku podlegającego podziałowi. Sąd nie jest natomiast zobowiązany ani upoważniony do prowadzenia z urzędu dochodzeń, czy poza wskazanymi przez uczestników składnikami majątku wspólnego istnieją jeszcze inne składniki majątkowe (zob. nadal aktualne postanowienie SN z 18 stycznia 1968 r., III CRN 97/67).
Z tego wynika, że nie ma przeszkód do poczynienia ustaleń w zakresie składników majątku wspólnego i ich wartości na podstawie zgodnych oświadczeń stron, jeżeli nie budzą one wątpliwości co do zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy. Specyfika postępowania o podział majątku wspólnego nie wyłącza możliwości stosowania w nim art. 229 KPC, który stanowi, że fakty przyznane nie wymagają dowodu (pogląd utrwalony, zob. np. uzasadnienie postanowienia SN z 29 listopada 2001 r., V CKN 482/00).
W myśl art. 31 § 1 KRO, z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Do majątku wspólnego należą w szczególności:
1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków
2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2016 r. poz. 963 z późn zm.).
W związku z powyższym należy wskazać, iż oszczędności pochodzące z wynagrodzenia za pracę jednego lub obojga małżonków stanowią majątek wspólny, a tym samym również składnik majątkowy nabyty w zamian za te oszczędności również wchodzi w skład majątku wspólnego.
Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił.
Wprawdzie przepisy KRO nie ustanawiają domniemania prawnego przynależności składników majątkowych do majątku wspólnego, jednak przy istnieniu powyższej zasady możliwe jest skonstruowanie domniemania faktycznego (art. 231 KPC). Nabycie określonej rzeczy z majątku osobistego małżonka musi wynikać wyraźnie nie tylko z oświadczenia współmałżonka, ale przede wszystkim z całokształtu okoliczności istotnych prawnie z punktu widzenia przepisów KRO (tak m.in.SN w wyroku z dnia 17.05.1985 r., sygn. akt III CKN 119/85, OSPiKA 1986, nr 9-10, poz. 195). O tym, czy nabyty przedmiot majątkowy wejdzie w skład majątku wspólnego, decydują zatem okoliczności obiektywne wskazane w art. 31 w zw. z art. 33 KRO. Zatem dla oceny, czy dany przedmiot wejdzie do majtku wspólnego, w zasadnie nie mają znaczenia oświadczenia małżonków, w szczególności tego z małżonków, który był stroną czynności prawnej skutkującej nabyciem przedmiotu. Przede wszystkim decydujący o zaliczeniu przedmiotów majątkowych do majątku wspólnego jest czas ich nabycia, bowiem majątkiem tym są objęte przedmioty nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej (art. 31 KRO). Jedynie w ściśle i wyczerpująco wymienionych przez KRO wypadkach nabycie w czasie trwania ustroju wspólności ustawowej przedmiot majątkowy nie zwiększy zasobów majątku wspólnego, lecz stanie się z mocy art. 33 KRO przedmiotem majątku osobistego.
Trzeba podkreślić, iż domniemanie, zgodnie z którym majątek nabyty w trakcie małżeństwa jest wspólny, może zostać obalone. Z tym, iż przynależność określonego składnika majątkowego do majątku osobistego musi udowodnić zainteresowany tym małżonek (tak np. SN w postanowieniu z dnia 06.02.2003 r., sygn. akt IV CKN 1721/2000, LexisNexis nr 377919).
Z art. 31 KRO wynika, że do majątku wspólnego wchodzą przedmiotowy majątkowe nabyte zarówno ze środków pochodzących z majątku wspólnego, jak i ze środków pochodzących z majątku osobistego każdego z małżonków. Wyjątek stanowi surogacja przewidziana w art. 33 pkt 10 KRO. Jeśli chodzi o surogację, to w postępowaniu dowodowym najpierw musi zostać ustalone, że zostały spełnione jej warunki, i dopiero na tej podstawie staje się możliwe stwierdzenie, że przedmiot nabyty zastąpił poprzedni składnik majątku osobistego. Strona, która twierdzi, że nastąpiła surogacja, obowiązana jest wykazać konkretne środki finansowe, z których nastąpiło nabycie przedmiotu majątkowego (tak SN w wyroku z dnia 09.01.2001 r., sygn. akt II CKN 1194/00, LexisNexis nr 388285).
Natomiast na podstawie art. 45 § 1 KRO każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Uznanie roszczeń jako rozliczeń dokonywanych na podstawie art. 45 KRO ma tę konsekwencję, że są one rozliczane co do zasady w postępowaniu o podział majątku wspólnego.
Nie ulegają one przedawnieniu, jednakże muszą być rozliczone najpóźniej w postępowaniu o podział majątku, co wynika z przepisów postępowania cywilnego, zwłaszcza odesłań do art. 618 § 3 KPC. Natomiast w aspekcie uznanie dopuszczalności rozliczeń między małżonkami z tytułu pozbawienia posiadania jedno z małżonków nad przedmiotami stanowiącymi składniki majątku wspólnego przez drugie z małżonków trafne jest stanowisko upatrujące w takich przypadkach możliwości żądania rozliczenia, jednakże sytuacje, w których jedno z małżonków pozbawia drugie posiadania składnika majątku wspólnego, który przynosi duże korzyści, a które wskutek zawładnięcia zasilają majątek osobisty małżonka, przekonują do słuszności tego zapatrywania. Z tym że w tych przypadkach jedynie doznanie szkody majątkowej może uzasadniać wystąpienie przez małżonka z roszczeniem przeciwko drugiemu małżonkowi (por. J. St. Piątowski, System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Ossolineum 1985, s. 501; takie rozwiązanie dopuszcza też, choć w sytuacjach szczególnych, J. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2003, s. 454).
Zasadą zgodnie z art. 43 §l KRO jest, iż udziały małżonków w majątku wspólnym są równe, co stanowi wyraz równego traktowania małżonków i ich równouprawnienia w stosunkach majątkowych po ustaniu wspólności majątkowej, bez względu na stopień, w którym każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego i niezależnie od przyczyny ustania wspólności. Zasada ta odpowiada normalnemu układowi wzajemnych stosunków w małżeństwie, w którym dorobek jest z reguły owocem wspólnych starań obojga małżonków, niezależnie od tego w jakiej postaci starania te przejawiają się, chodzi przy tym o to, aby należycie uwzględnić wartości, jaką w tym zakresie przedstawia osobista praca przy wychowywaniu dzieci i w gospodarstwie domowym, co zresztą przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyraźnie podkreślają w art. 43 § 3 i art. 27. Jednakże przedmiotowa zasada równych udziałów małżonków w majątku wspólnych doznaje wyjątku, tj. możliwości ustalenia przez Sąd nierównych udziałów przy łącznym spełnieniu w myśl art. 43 § 2 KRO dwóch przesłanek: 1) istnienia ważnych powodów i 2) przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu.
Cytowany przepis art. 43 § 2 KRO nie definiuje pojęcia „ważne powody”. Ogólnie rozumie się przez nie takie okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego przemawiają za nieprzyznawaniem jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do powstania której małżonek ten nie przyczynił się. W doktrynie można spotkać się z dwiema grupami poglądów na temat sposobu rozumienia pojęcia „ważnych powodów”. Pierwsza grupa utożsamia pojęcie ważnych powodów, o których mowa w art. 43 § 2 KRO z ważnymi powodami, o których mowa w art. 52 KRO, a więc takich, których wystąpienie decyduje o zniesieniu wspólności ustawowej. Natomiast druga grupa poglądów wyrażanych w piśmiennictwie odrywa definicję tego pojęcia od znaczenia, jakie ma ono na gruncie art. 52 KRO, wskazując iż w porównaniu ze zniesieniem wspólności majątkowej decyzja o ustaleniu nierównych udziałów w majątku wspólnym powoduje znacznie poważniejsze skutki, gdyż w pierwszym wypadku oboje małżonkowie zachowują swoje jednakowe uprawnienia do majątku wspólnego, tyle tylko, że skonkretyzowane w postaci równych udziałów, w drugim natomiast uprawnienia jednego z małżonków ulegają zwiększeniu, zaś uprawnienia jego współmałżonka ograniczeniu, a nawet mogą być w skrajnych wypadkach całkowicie wyeliminowane wskutek pozbawienia go udziału w majątku wspólnym, co przemawia za bardziej restryktywną wykładnią pojęcia „ważnych powodów”.
Ponadto podkreśla się, że w art. 52 KRO chodzi przede wszystkim o powody majątkowe, tymczasem w art. 43 § 2 KRO okoliczności natury majątkowej mieszczą się już w niejednakowym przyczynianiu się małżonków do powstania majątku wspólnego, wobec czego ważnymi powodami są względy natury etycznej, które sprawiają, że w danych okolicznościach równość udziałów małżonków w majątku wspólnym wyraźnie kolidowałaby z zasadami współżycia społecznego, (por. J. St. Piątowski w System Prawa rodzinnego i opiekuńczego, Ossolineum 1985 r., s. 490) Podkreślić przy tym należy, iż taki sposób interpretacji pojęcia ważnych powodów jest ugruntowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który w postanowieniu z 28.04.1972 r. (sygn. III CRN 626/1971, niepublik.) i postanowieniu z 5.10.1974 r. (sygn. III CRN 190/1974, niepublikow.) wskazywał, iż przy ocenie istnienia ważnych powodów w rozumieniu art. 43 § 2 KRO należy mieć na uwadze całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli i za ważne mogą być uznane tylko takie powody, które zasługują na aprobatę w świetle zasad współżycia społecznego.
U podstaw art. 43 § 2 KRO leży bowiem założenie, że tylko w małżeństwie prawidłowo funkcjonującym usprawiedliwione są równe udziały w majątku wspólnym, mimo że małżonkowie w różnym stopniu przyczyniali się do jego powstania. Opiera się ono na więziach osobistych i gospodarczych między małżonkami oraz na obowiązku wzajemnej pomocy. Z orzeczeń Sądu Najwyższego z 30.11.1972 r (sygn. III CRN 235/1972, opublik. w OSNC 1973 r, nr 10, poz. 174) i z 26.11.1973 r (sygn. III CRN 227/1973, opublik. w OSNC 1974 r, nr 11, poz. 189) i z 27.06.2003 r. (sygn. IV CKN 278/2001, opublik. w OSNC 2004 r, nr 9, poz. 146) wynika nadto, iż z ważnymi powodami w rozumieniu art. 43 § 2 KRO mamy nie w każdym przypadku, gdy zachodzi faktyczna nierówność przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego, lecz wyłącznie wówczas, gdy małżonek przeciwko któremu zostało skierowane żądanie ustalenia nierównego udziału, w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się do powstania majątku wspólnego stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych. Przyczyna żądania ustalenia nierównych udziałów leży zatem przede wszystkim w dysharmonii stosunków między małżonkami, z których jedno zachowywało się nagannie.
Oznacza to, że w ramach art. 43 § 2 KRO należy stosować zasadę zawinienia, która zawsze działa na niekorzyść małżonka postępującego nagannie w ten sposób, że jeśli nie przyczynił się on do powstania majątku wspólnego Sąd ustali udziały z uwzględnieniem wysokości, w jakiej oboje małżonkowie przyczyniali się do powstania majątku wspólnego, natomiast jeśli małżonek postępujący nagannie przyczynił się do powstania majątku w większym stopniu przez np. wyższe zarobki, to Sąd odmówi ustalenia udziału w majątku na jego korzyść, kierując się zasadą nemo turpitudinem sua allegans audiatur. (por. glosa Tadeusza Smyczyńskiego do postanowienia SN z 6.01.2000 r, sygn. I CKN 320/1998, opublik. w OSP 2001 r, nr 9, poz. 136).
Ponadto przy ocenie istnienia ważnych powodów w celu ochrony interesów małżonka osiągającego niższe dochody, z uwagi na dyspozycję art. 43 § 3 KRO i art. 27 KRO, należy przyjąć ograniczenia czasowe, tak aby doniosłość prawną miały tylko takie powody, które powstały w czasie trwania wspólności majątkowej, a należałoby wykluczyć takie okoliczności, które zaistniałyby po ustaniu tejże wspólności, gdyż w przeciwnym razie nie można by wykluczyć sytuacji gdy w przypadku orzekania w przedmiocie żądania ustalenia nierównych udziałów w kilka, czy- co również częstokroć się zdarza- w kilkanaście lat po ustaniu wspólności ustawowej, ocenie miałby podlegać okres, w którym małżonków np. na skutek trwałego rozkładu pożycia (nawet przy separacji faktycznej) nie łączyły żadne więzy osobiste i gospodarcze, czy ich wzajemne stosunki nie odpowiadałyby ogólnie przyjętym normom społecznym.
Drugą przesłanką ustalenia nierównych udziałów jest w różnym stopniu przyczynienie się do powstania majątku wspólnego, przez które to przyczynienie się należy rozumieć całokształt starań każdego małżonka o założoną przez siebie rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb. O stopniu tego przyczynienia się nie decyduje wyłącznie wysokość dochodów osiąganych przez małżonków. Stosownie do treści art. 43 § 3 KRO przy ocenie, w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Przy czym wartości tej pracy nie można szacować według kryteriów szacowania wartości odpłatnych usług. Z reguły w normalnie funkcjonującej, przeciętnej rodzinie nie może być mowy o nierównym przyczynieniu się małżonków do powstania majątku wspólnego, gdy utrzymaniem rodziny zgodnie z ustalonym przez małżonków podziałem ról zajmuje się maż, a niepracująca zarobkowo żona zajmuje się wychowywaniem dzieci i pracą w gospodarstwie domowym (por. Marek Sychowicz w Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem pod red. Kazimierza Piaseckiego, Warszawa 2002 r., s. 235). Podkreślić należy, iż same tylko wyliczenia rachunkowe nie mogą stanowić wystarczającej podstawy do ustalenia stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego i nie mogą przesądzać o określeniu tego stopnia, gdyż powinno ono następować także przy uwzględnieniu wartość niematerialnych. Ewentualny zarzut przyczyniania się małżonka nie pracującego zarobkowo w stopniu mniejszym do powstania majątku wspólnego, aniżeli byłoby to możliwe może być ewentualnie aktualny, gdy małżonek ten ponadto nie wychowuje dzieci czy też jego nakład pracy w gospodarstwie domowym jest niewielki.
W tym miejscu należy wskazać, iż zgodnie z art. 6 KC ciężar udowodnienia istnienia przesłanek warunkujących ustalenie nierównych udziałów spoczywa na tym, kto zgłosił wniosek o ustalenie nierównych udziałów (zob. postanowienie SN z 2.10.1997 r., sygn. II CKN 348/97, niepublik.)
Zasadą jest, że podział majątku wspólnego obejmuje składniki należące do tego majątku w dacie ustania wspólności oraz istniejące w chwili dokonywania podziału. Mówiąc inaczej, rozliczeniu podlega całość stosunków majątkowych między małżonkami według stanu na dzień ustania wspólności ustawowej, natomiast przedmiotem podziału pozostaje stan czynny masy majątkowej w czasie orzekania o podziale.
Zgodnie z art. 567 § 3 KPC, do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące postępowania w przedmiocie działu spadku, a zatem, między innymi, również art. 684 KPC Podobnie zatem, jak skład i wartość spadku, także skład i wartość majątku wspólnego byłych małżonków, ustala Sąd. Identycznie też, jak w wypadku działu spadku, chwilą właściwą dla określenia wartości wspólnego majątku byłych małżonków jest chwila dokonywania podziału tego majątku, tj. chwila zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1w zw. z art. 13 § 1 KPC).
W postępowaniu o podział majątku wspólnego Sąd rozstrzyga o składzie i wartości tego majątku. Nie oznacza to jednak, że Sąd ma obowiązek prowadzić z urzędu dochodzenia, czy i jaki istnieje jeszcze inny majątek wspólny (por. postanowienie SN z dnia 18 stycznia 1968 r., III CR 97/67, OSN 1968, nr 10, poz. 169), wyręczając strony w ciążących na nich obowiązkach procesowych wynikających z zasady kontradyktoryjności postępowania cywilnego, a zwłaszcza obowiązku dowodzenia określonego w art. 6 KC oraz art. 232 KPC.
Podział majątku firmy, spółki czy przedsiębiorstwa
Podział majątku firmy, spółki czy przedsiębiorstwaOkolicznością determinującą możliwość uznania określonego zespołu składników niematerialnych i materialnych za przedsiębiorstwo jest takie ich zorganizowanie, żeby wspomniany zespół mógł służyć do prowadzenia działalności gospodarczej. Przyjąć należy, że działalność gospodarcza, o jakiej mowa w art. 551 KC powinna być tak postrzegana, jak została zdefiniowana w art. 2 ustawie o swobodzie działalności gospodarczej, zgodnie z którym „działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły”. W literaturze zwraca się uwagę, że działalnością gospodarczą jest każda działalność, o której w powołanej ustawie mowa, która wiąże się z osiągnięciem przychodów (vide A. K., Prawo handlowe, 2007, s. 22). Podkreślić przy tym trzeba, że dla uznania zorganizowanego zespołu składników niematerialnych i materialnych za przedsiębiorstwo nie jest konieczne, aby ów zorganizowany zespół prowadził czynnie działalność gospodarczą, ale aby był jedynie zdolny do prowadzenia działalności tego typu.
O przedsiębiorstwie można zatem mówić nie tylko wtedy, gdy jest ono czynne i aktywne gospodarczo, lecz także wtedy, gdy z różnych przyczyn zaniechano prowadzenia działalności gospodarczej, przy założeniu jednak, że pozostaje nadal w taki sposób zorganizowane, iż w każdym momencie istnieje możliwość jej podjęcia i prowadzenia bez konieczności dodatkowego organizacyjnego przygotowania (vide G. B., Komercjalizacja i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych według ustawy z 30 sierpnia 1996 r., (…) 1997, nr 11, s. 20). Oceny charakteru zorganizowanego zespołu należy dokonywać przy tym w kategoriach obiektywnych, bowiem przy ustalaniu przedmiotu umowy w oparciu o subiektywne wyobrażenia uczestników danej czynności prawnej groziłby nam chaos prawny (vide P. Bielski, Glosa do wyroku SN z dnia 17 października 2000 roku, I CKN 850/98, PPH 2004, nr 3, s. 46).
Wskazuje się jednocześnie, że zespół składników tworzących przedsiębiorstwo musi być swoiście zorganizowany, musi funkcjonować w określonym otoczeniu i musi być naznaczony pewnymi elementami, które zadecydują o tym, że będziemy mieli do czynienia z przedsiębiorstwem, a nie luźnym zbiorem składników niematerialnych i materialnych. Samo zebranie czy przestrzenne usytuowanie pewnych składników z reguły nie tworzy jeszcze przedsiębiorstwa. Z tego powodu przedsiębiorstwo nie jest jedynie sumą składników niematerialnych i materialnych wchodzących w jego skład, lecz samoistnym dobrem o wartości majątkowej (vide M. N., Pojęcie przedsiębiorstwa a jego majątek, (…) 1982, nr 8, s. 130). Dopiero czynnik organizacyjny oparty na kryterium funkcjonalności i celowości zestawienia składników pozwala uznać ten zespół za przedsiębiorstwo. Gdyby było inaczej, to zawsze każde zestawienie składników przynosiłoby albo sukces, albo porażkę w działalności gospodarczej.
Wskazuje, że element organizacyjny przedsiębiorstwa został wyraźnie podkreślony przez nowelizację przepisów art. 551 KC dokonaną ustawą z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 49, poz. 408) i umieszczenie na pierwszym miejscu niematerialnych elementów przedsiębiorstwa. Przez taką kolejność ustawodawca podkreśla rolę, jaką odgrywają niematerialne składniki przedsiębiorstwa, takie jak klientela i renoma, bez których nie mogłoby ono, o ile w ogóle, istnieć, to przynajmniej normalnie funkcjonować (vide M. N., Zbycie przedsiębiorstwa w świetle zmian w kodeksie cywilnym, PiP 1991, z. 6, s. 34). W konsekwencji wartość przedsiębiorstwa nie jest równa sumie wartości jego składników, ale jest odpowiednio wyższa o wartość owych czynników niematerialnych, a zwłaszcza czynnika organizacyjnego. Czynnikiem konstytuującym przedsiębiorstwo w ujęciu przedmiotowym będzie zatem element organizacji oraz funkcjonalnego powiązania różnorodnych jego składników umożliwiających traktowanie przedsiębiorstwa jako pewnej całości. Występowanie wspomnianego elementu organizacji pozwala odróżnić przedsiębiorstwo od majątku, gdyż ten jest przedmiotem organizacji i stanowi jedynie zbiór elementów wchodzących w skład zorganizowanej całości, jaką jest przedsiębiorstwo (vide wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2009 roku, II CSK 215/09).
Przy założeniu jednak, że działalność gospodarcza przyjęła postać przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, to przedmiotem postępowania o podział majątku wspólnego, oprócz składników zgłoszonych przez uczestników postępowania, powinno zostać objęte także przedsiębiorstwo. Podzielić należy bowiem prezentowany w doktrynie pogląd, że nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przedmioty służące do prowadzenia przedsiębiorstwa powinny należeć do tej samej masy majątkowej co przedsiębiorstwo. W konsekwencji rozpatrywać należy przynależność przedsiębiorstwa jako całości do majątków małżonków, a nie przynależność poszczególnych składników przedsiębiorstwa do jednego z majątków małżeńskich vide postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 05 grudnia 2014 roku, III CSK 87/14.
W sytuacji gdy prowadzona działalność gospodarcza przyjmuje taką formę, iż doprowadza do wyodrębnienia przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym rozumianej jako zespół składników majątkowych o charakterze materialnym i niematerialnym to takie przedsiębiorstwo, jeżeli zostało nabyte w czasie trwania małżeństwa wchodzi również w skład majątku wspólnego małżonków. Przyjąć bowiem należy, iż przedsiębiorstwo stanowi samoistne, niematerialne dobro prawne, o charakterze majątkowym i w takim charakterze występuje w obrocie. Przedsiębiorcy przysługuje zaś określone prawo podmiotowe do przedsiębiorstwa o charakterze bezwzględnym, które w określonej konwencji terminologicznej można określić mianem „własności przedsiębiorstwa”. Trzeba dopowiedzieć, że „substancję” przedsiębiorstwa stanowią jego składniki (niematerialne i materialne), natomiast o „wartości” przedsiębiorstwa rozstrzyga jego potencjał materialny, zdobyta renoma i pozyskana klientela.
Przykładowo, okoliczności związane z faktem, że małżonek prowadzi działalność gospodarczą w sposób długotrwały, posługując się własną marką, posiada stałą siedzibę i własnych pracowników, a ponadto pojazdy mechaniczne służące do prowadzenia działalności gospodarczej, uzasadniają wniosek, że działalność gospodarcza uczestnika postępowania przyjęła taką formę organizacji, że mogłaby funkcjonować niezależnie od pracy świadczonej osobiście przez uczestnika postępowania, tworząc przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym w rozumieniu art. 551 KC, aczkolwiek ostateczne ustalenie w tej mierze wymaga przeprowadzenia pełnego postępowania dowodowego obejmującego w szczególności przesłuchanie uczestnika postępowania, badanie prowadzonych przez niego ksiąg rachunkowych oraz dowód biegłego z zakresu rachunkowości i ekonomiki przedsiębiorstw.
W związku z tym Sąd powinien przede wszystkim ustalić, czy działalność gospodarcza prowadzona przez uczestnika postępowania ma charakter przedsiębiorstwa, a przypadku pozytywnej odpowiedzi na to pytanie kompleksowo ustalić skład i wartość przedsiębiorstwa jako elementów majątku wspólnego łącznie z wierzytelnościami i zadłużeniami i w przypadku ustalenia, iż składnik ten przedstawia jakąś wartość majątkową objąć go podziałem majątku wspólnego.
Jest ona na tyle istotna, że rzutuje na całokształt stosunków majątkowych, które winny być ocenione przy dokonaniu podziału majątku wspólnego i w związku z tym bez ustalenia tego składnika i charakteru przedsiębiorstwa prowadzonego przez uczestnika postępowania oraz ustalenia jego wartości nie jest możliwe kompleksowe orzeczenie o stosunkach majątkowych pomiędzy byłymi małżonkami. Orzeczenie sądu winno bowiem odnosić się nie tylko do kwestii wartość pojazdów nabytych przez prowadzącego działalność gospodarczą uczestnika, ale także do kwestii rozliczenia długów na rachunkach bankowych, czy też spłaty nakładów poczynionych na to przedsiębiorstwo z majątku wspólnego.
Wycena i wartość firmy, spółki czy przedsiębiorstwa w sprawie o podział majątku
Zgodnie bowiem z art. 55 1 k.c., przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej. Wycena przedsiębiorstwa, firmy czy spółki obejmuje:
1) oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa),
2) własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości,
3) prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych,
4) wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne,
5) koncesje, licencje i zezwolenia,
6) patenty i inne prawa własności przemysłowej,
7) majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne,
8) tajemnice przedsiębiorstwa,
9) księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Wartość przedsiębiorstwa może mieć różną treść pojęciową i występuje jako:
a) wartość księgowa przedsiębiorstwa – wartość przedsiębiorstwa wynikająca z sumy bilansowej,
b) wartość likwidacyjna przedsiębiorstwa – suma cen uzyskanych ze sprzedaży poszczególnych składników majątkowych przedsiębiorstwa,
c) wartość odtworzeniowa przedsiębiorstwa – suma nakładów finansowych niezbędnych do odtworzenia poszczególnych elementów majątku przedsiębiorstwa na dany moment,
d) wartość rynkowa przedsiębiorstwa – wartość ukształtowana w trakcie transakcji rynkowych,
e) wartość ekonomiczna przedsiębiorstwa – jest odzwierciedleniem jego zdolności do pomnażania dochodów.
Z zawartej w art. 551 KC definicji przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym wynika, że jest ono zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. W doktrynie podkreśla się, że wymienienie na pierwszym miejscu składników niematerialnych służy podkreśleniu roli, jaką odgrywają właśnie niematerialne elementy przedsiębiorstwa, takie jak klientela i ustalona renoma przedsiębiorstwa (tzw. goodwill), bez których nie mogłoby ono osiągać zysków ani prawidłowo funkcjonować.
Zwrócił na to uwagę również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 lutego 2005 r., I_CK_569/04, przyjmując, że goodwill oznacza dodatkową wartość, jaką można przypisać aktywom dzięki ich zorganizowaniu i wspólnemu wykorzystaniu. Znaczenie gospodarcze takich wartości jak klientela i ustalona renoma objawia się przewagą rynkową przedsiębiorcy, przez co wpływa na wartość całego przedsiębiorstwa. O wartości przedsiębiorstwa przesądza bowiem jego potencjał materialny, ustalona renoma i pozyskana klientela. W doktrynie podkreśla się, że z ekonomicznego punktu widzenia, w procesie prowadzenia działalności gospodarczej powstaje wartość firmy, będąca różnicą między wartością rynkową przedsiębiorstwa a jego wartością księgową. Zauważa się również, że termin „wartość firmy” jest niekiedy stosowany zamiennie z wartością goodwill i podkreśla ekwiwalentność obu pojęć.
Istotną cechą przedsiębiorstwa – jak podkreślił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 stycznia 2013 r., V CSK 79/12 – jest to, że elementy składające się na jego substrat majątkowy, jak również elementy organizacyjne nie mają zazwyczaj charakteru statycznego, ulegają bowiem zmianom w toku prowadzenia działalności gospodarczej. Pomimo zmiany tych elementów, współwłaściciele zachowują określony ułamek w prawie do przedsiębiorstwa wraz z jego aktualnym substratem materialnym, o którym mowa w art. 551 KC.
Dla celów wyceny wartości rynkowej przedsiębiorstwa należy pomniejszych osiągane przezeń wyniki finansowe o koszty pracy wspólników, gdyż potencjalny nabywca (inwestor finansowy), zaineresowany jest osiąganiem zysków z inwestycji, a nie świadczeniem osobistej racy na rzecz podmiotu. Jeżeli przedsiębiorstwo jako zespół składników majątkowy per saldo (po wyłączeniu osobistej pracy właściciela) nie jest zdolne do generowania zysków, to zorganizowany zespół składników majątkowych i pozamajątkowych nie posiada żadnej rzeczywistej rynkowej wartości, mierzonej możliwym do uzyskania za to przedsiębiorstwo czynszem dzierżawy, bądź czynszem leasingowym. W takim wypadku wartość sprzedaży (cena sprzedaży) takiego przedsiębiorstwa na otwartym rynku może być odnoszona jedynie do wartości składników je tworzących i taką wartość należy uznać za wartość przedmiotowego przedsiębiorstwa.
Przy podziale przedsiębiorstwa stron przedmiotem ustaleń Sądu powinny być również rozliczenia związane z dzielonym przedsiębiorstwem, w tym ustalenie wysokości pożytków (dochodów) uzyskanych w ramach wspólnego przedsiębiorstwa po ustaniu wspólności małżeńskiej oraz ustalenia związane z przyczynieniem się uczestnika poprzez jego osobistą pracę do uzyskania zysku (z możliwością uwzględnienia jego osobistego zaangażowania do wypracowania zysku poprzez pomniejszenie tego zysku o rynkową wartość nakładu pracy osoby, która podjęłaby się kierowania firmą stron).
Zasadą w postępowaniu o podział majątku wspólnego jest, że sąd dokonuje podziału majątku w zakresie tych składników, które istniały w chwili ustania wspólności i które istnieją w chwili dokonywania podziału. Uwzględnia się jednakże rachunkowo również wartości przedmiotów, które bądź w czasie trwania wspólności, bądź też po jej ustaniu zostały zbyte przez jednego z małżonków ze szkodą dla drugiego (np. postanowienie SN z dnia 15 grudnia 2004 r., IV CK 356/04 ).
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w sprawach o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, stan tego majątku ustala się według chwili ustania wspólności, natomiast wartość – według cen z chwili dokonywania podziału. Stan majątku oznacza przy tym skład majątku, a nie stan poszczególnych przedmiotów wchodzących w jego skład (art. 46 KRO i art. 684 w związku z art. 567 § 3 KPC; zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 czerwca 2015 r., Ts 327/14, OTK-B 2015, nr 3, poz. 320, uchwałę pełnej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, OSNCP 1970, nr 3, poz. 39; uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84, OSNCP 1985, nr 10, poz. 147, uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 90 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 1997 r., I CKU 30/97, OSNC 1997, nr 10, poz. 149 i z dnia 26 czerwca 2013 r., II CSK 583/12). Przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie o podział majątku wspólnego powinien być majątek, który, co do zasady, istnieje zarówno w chwili ustania wspólności ustawowej, jak i w chwili dokonywania podziału (art. 1038 § 1 KC w związku z art. 46 KRO i art. 684 w związku z art. 567 § 3 KPC). Ewentualne wyzbycie się lub zniszczenie majątku wspólnego przez jednego z małżonków w okresie między ustaniem wspólności a chwilą orzekania o podziale może natomiast powodować różne implikacje dla postępowania działowego w zależności od tego czy było ono przez tego małżonka zawinione (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1989 r., III CZP 52/89, OSNCP 1990, nr 4-5, poz. 60 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1994 r., III CZP 41/94).
Sąd, stosując bowiem art. 212 § 3 KC, powinien uwzględnić nie tylko składniki majątkowe, które są przedmiotem podziału, ale całościowo stan majątkowy uczestników postępowania działowego, w szczególności, czy inne, nieobjęte postępowaniem składniki majątku współwłaściciela zobowiązanego do spłat mogą mieć znaczenie dla możliwości i terminu wywiązania się przez niego z obowiązku spłat, w tym także poprzez ewentualną możliwość zaciągnięcia odpowiedniego kredytu (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 r., V CSK 79/12).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Sprawa sądowa opracowana przez KancelarięWytknięte w skardze kasacyjnej naruszenie art. 1038 § 1 KC w związku z art. 31 § 1 i art. 46 KRO i w związku z art. 1035 KC miało polegać na nieobjęciu podziałem przedsiębiorstwa („PHU. J.”), co było nieprawidłowe nawet przy założeniu, że składało się ono tylko z Nieruchomości, a to ze względu na odrębny byt prawny przedsiębiorstwa, jako dobra sui generis. Niezależnie od tego, zdaniem skarżącej, od początku (już w odpowiedzi na wniosek) wskazywała ona, iż Nieruchomość nie wyczerpuje całego „PHU. J.”, a oszacowana przez nią wartość przedsiębiorstwa była wyższa niż wartość Nieruchomości określona zgodnie przez uczestników w toku postępowania. Wskutek tego uchybienia „PHU. J.” jest nadal współwłasnością uczestników.
Z zarzutem tym wiąże się także zarzut naruszenia art. 212 § 2 KC i art. 551 KC, którego uczestniczka dopatrzyła się w przyznaniu Nieruchomości na wyłączną własność wnioskodawcy. W jej ocenie, gdyby Sąd Okręgowy prawidłowo uwzględnił składnik majątku wspólnego uczestników w postaci „PHU. J.” i przyznał go uczestniczce, która prowadzi je jako jednoosobowy przedsiębiorca, musiałby jej też przyznać na wyłączną własność Nieruchomość, skoro działalność tego przedsiębiorstwa oparta jest wyłącznie na wynajmie i zarządzaniu Nieruchomością. Przyznanie jej wnioskodawcy spowoduje zaś konieczność zawieszenia działalności gospodarczej przez uczestniczkę, a następnie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości i zakończenie bytu jej przedsiębiorstwa. Skarżąca zwróciła także uwagę, że jest wyłącznym posiadaczem i zarządcą spornej Nieruchomości, która zapewniała jej stały dochód, a obecnie – wobec wypowiedzenia najmu przez Spółkę J. i zaprzestania płacenia czynszu – zmuszona jest do wstąpienia przeciwko tej Spółce z pozwami o zapłatę zaległego czynszu oraz za bezumowne korzystanie z nieruchomości. W tej sytuacji tylko uczestniczka była zainteresowana utrzymaniem bytu „PHU. J.”, zależnego od Nieruchomości.
Wskazała ponadto, że rozstrzygnięcie działowe doprowadzić może do dramatycznego dla niej rozwoju sytuacji, krzywdząc ją, gdyż aby prowadzić w sposób należyty Nieruchomość i utrzymywać ją, zmuszona była zaciągnąć kredyty w bankach. W tej sytuacji pozbawienie jej przedsiębiorstwa głównego źródła przychodu spowoduje konieczność spłaty tych kredytów bez możliwości odzyskania pieniędzy z tytułu najmu albo sprzedaży Nieruchomości.
Skarżąca wytknęła też Sądowi niewyjaśnienie, dlaczego przyznanie jej Nieruchomości miałoby powodować eskalację sporów sądowych, zwłaszcza, że to wnioskodawca przez wypowiedzenie umowy najmu Nieruchomości (jako Prezes Spółki J.) doprowadził do zaprzestania zapłaty czynszu i bezumownego korzystania z Nieruchomości, oraz dlaczego uznał, iż celem uczestniczki było „dalsze czerpanie zysku z nieruchomości” kosztem Spółki J., skoro właśnie w interesie tej Spółki było korzystanie z Nieruchomości zarządzanej przez Uczestniczkę, która ją Spółce udostępniała.
Wskazała, że wbrew założeniu Sądu Okręgowego nie skorzysta z „nowego ładu gospodarczego”, gdyż straci jedyny stały przychód, a na dywidendę w Spółce J. nie będzie mogła liczyć, gdyż nie ma większości głosów. Nie będzie też mogła sprzedać swoich udziałów w Spółce, gdyż wymaga to zgody Zarządu, czyli wnioskodawcy. Propozycja zaś znalezienia przez nią nowego zatrudnienia czy też podjęcia nowej działalności, nie uwzględnia, że uczestniczka znajduje się w wieku emerytalnym.
Ustosunkowując się do przedstawionej argumentacji, należy przede wszystkim zwrócić uwagę, że Sąd Okręgowy uwzględnił orzecznictwo Sądu Najwyższego i nie kwestionował, iż sporne przedsiębiorstwo („PHU. J.”) wchodzi w skład majątku wspólnego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2017 r., II CSK 722/16, nie publ.) ani tego, że co do zasady przedsiębiorstwo wchodzące w skład majątku wspólnego powinno podlegać podziałowi w ramach działu tego majątku (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 r., V CSK 79/12, nie publ. i z dnia 3 lutego 2016 r., V CSK 299/15, OSNC 2016, nr 12, poz. 146). Tym niemniej zwrócił uwagę, że „PHU. J.” bez Nieruchomości nie przedstawia żadnej wartości – pod względem materialnym (wartościowym) stanowią one równość – a w takiej „szczególnej i wyjątkowej” sytuacji przedmiotem podziału powinna być wyłącznie wchodząca w skład majątku wspólnego Nieruchomość. Ustalenie, że „PHU. J.” wchodzi w skład majątku wspólnego stanowiłoby fikcję prawną ukierunkowaną na przyznanie go uczestniczce, a wraz z nim – Nieruchomości.
W każdym razie dalsze rozważania muszą zasadzać się na wiążącym ustaleniu, że Nieruchomość stanowiła jedyny składnik spornego przedsiębiorstwa, a jej wartość wyczerpywała wartość przedsiębiorstwa. W pełni koreluje ono z ustaleniem, że działalność gospodarcza skarżącej sprowadzała się do zarządzania Nieruchomością (jej wynajmowania albo pobierania wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z niej), gdyż w takiej sytuacji – zważywszy, iż co najmniej od X r. chodziło o udostępnianie tej Nieruchomości Spółce założonej przez uczestników, której są nadal udziałowcami (dysponują łącznie 248 z 250 udziałów) – nie może być mowy o dodatkowej wartości związanej z renomą i klientelą przedsiębiorstwa. Zwłaszcza, że z ustaleń wynika również, iż umowa najmu Nieruchomości została przez Spółkę wypowiedziana, a strony pozostają ze sobą w sporze. Renomę zaś i klientelę uznaje się za pierwszoplanowe składniki niematerialne przedsiębiorstwa, zwiększające jego wartość (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2005 r., I CK 569/04, nie publ. i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2016 r., V CSK 299/15).
Ustalenie, że jedynym składnikiem przedsiębiorstwa uczestniczki była Nieruchomość jest istotne, skoro bowiem czynnikiem „konstytuującym” przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym (art. 551 KC) jest występowanie elementu organizacji oraz funkcjonalnego powiązania różnorodnych jego składników umożliwiających traktowanie ich jako pewnej całości czy „zespołu” (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2009 r., II CSK 215/09, nie publ., z dnia 25 listopada 2010 r., I CSK 703/09, nie publ. i z dnia 31 marca 2015 r., II CSK 427/14, nie publ. oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 r., V CSK 79/12 i z dnia 2 czerwca 2017 r., II CSK 722/16) – co akcentuje także uczestniczka – to ów konstytuujący, charakterystyczny dla przedsiębiorstwa „czynnik organizacyjny” w ogóle w sprawie nie występował, gdyż nie sposób mówić o „zorganizowanym zespole składników niematerialnych i materialnych”, w odniesieniu do pojedynczego składnika majątkowego.
Jednakże nawet gdyby uznać, że w takim przypadku można nadal mówić o przedsiębiorstwie w znaczeniu przedmiotowym – jak zakładał Sąd odwoławczy – nie oznacza to, iż jego integralność musi być zachowana. Preferencja dla takiego rozwiązania, wyrażona de lege lata w art. 10381 KC, nie ma charakteru bezwzględnego. Nie sposób uznać ją za decydującą w sytuacji, w której przedsiębiorstwo ma charakter ułomny nie tylko ze względu na samo ubóstwo składników (np. obejmuje tylko jeden wartościowy składnik w postaci prawa do nieruchomości, a obok niego np. tylko księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej czy wierzytelności wynikające z zaszłości), ale także dlatego, że co najmniej wątpliwa jest możliwość jego dalszego wykorzystywania zgodnie z przeznaczeniem ze względu na wąski zakres działalności gospodarczej (np. wyłącznie czerpanie pożytków cywilnych z nieruchomości, co jest po prostu atrybutem własności), utratę jedynego klienta i brak renomy, a także spór współuprawnionych co do kluczowego składnika tego przedsiębiorstwa. In casu nie można pominąć, że z chwilą prawomocnego orzeczenia separacji doszło do przekształcenia wspólności łącznej uczestników we wspólność w częściach ułamkowych (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1975 r., III CRN 247/74, OSNCP 1976, nr 6, poz. 130, z dnia 7 listopada 2008 r., II CSK 317/08, nie publ. i z dnia 30 czerwca 2016 r., I CSK 458/15, nie publ., uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1993 r., III CZP 95/93, OSNC 1994, nr 2, poz. 30, z dnia 6 września 1996 r., III CZP 97/96, OSNC 1996, nr 12, poz. 158 i z dnia 17 kwietnia 2015 r., III CZP 9/15, OSNC 2016, nr 4, poz. 41, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 2011 r., IV CSK 414/10, nie publ. i z dnia 5 października 2016 r., III CSK 382/15, nie publ.), w związku z czym uczestniczka utraciła szczególną Kompetencją do zarządzania Nieruchomością na podstawie art. 36 § 3 KRO.
Nawet jeżeli wykorzystanie Nieruchomości w jej działalności gospodarczej opierało się pierwotnie na zgodnej decyzji małżonków, skuteczność tej zgody nie sięga – przynajmniej co do zasady – poza zakres istnienia wspólności ustawowej, zatem po jej ustaniu zastosowanie miały zasady określone w art. 199 i n. KC W sytuacji braku zgody współuprawnionych – a in casu o takiej zgodzie nie ma mowy, o czym świadczy antagonizujący uczestników spór co do korzystania z Nieruchomości przez Spółkę J. – możliwość wykorzystania Nieruchomości w działalności gospodarczej uczestniczki, jako składnika spornego przedsiębiorstwa, była z gruntu niestabilna. Uczestniczka dąży do odzyskania tej stabilności, domagając się przyznania jej Nieruchomości na wyłączną własność i wskazując właśnie na wagę tego rozstrzygnięcia dla możliwości kontynuowania przez nią działalności gospodarczej. Jednakże zachowanie tego rodzaju ułomnego przedsiębiorstwa nie może być postrzegane jako wartość nadrzędna i orzekające w niniejszej sprawie Sądy postąpiły prawidłowo, oceniając zasadność podziału w szerszej perspektywie.
W rezultacie Sąd odwoławczy mógł także dojść do wniosku, że z punktu widzenia podziału majątku istotniejszym od przedsiębiorstwa przedmiotem była sama, stanowiąca o tym przedsiębiorstwie (i jego wartości). Nieruchomość. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyjaśniono już, że o zbyciu przedsiębiorstwa – a tym samym o jego dalszym bycie – można mówić w razie przeniesienia składników umożliwiających kontynuowanie przez nabywcę działalności gospodarczej realizowanej przed zbyciem (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2000 r., I CKN 850/98, PPH 2004, nr 3, s. 46, z dnia 8 kwietnia 2003 r., IV CKN 51/01, z dnia 3 grudnia 2009 r., II CSK 215/09, z dnia 25 listopada 2010 r„ I CSK 703/09, z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 120/11, nie publ. i z dnia 31 marca 2015 r., II CSK 427/14, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2017 r., II CSK 722/16) i że bez kluczowego elementu przedsiębiorstwo nie może istnieć jako funkcjonalna całość (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2016 r., I CSK 408/15, nie publ.). W tym świetle decyzja Sądu odwoławczego o przyznaniu Nieruchomości na wyłączną własność wnioskodawcy jest równoznaczna z decyzją o dezintegracji przedsiębiorstwa, oczywiście przy założeniu, że w ogóle ono istniało. Tym samym nie można zgodzić się ze stwierdzeniem skarżącej, że zaniechanie podziału przedsiębiorstwa oznacza, iż jest ono nadal współwłasnością uczestników.
Rozstrzygając o losie Nieruchomości, Sąd Okręgowy trafnie zatem przyjął, że okoliczność, iż jest ona kluczowa dla działalności gospodarczej prowadzonej przez uczestniczkę, nie przesądza konieczności przyznania jej tego składnika na wyłączną własność. Zawsze bowiem należy ocenić – na co wskazuje art. 212 § 2 KC („stosownie do okoliczności”) – całokształt istotnych okoliczności danej sprawy (por. art. 212 § 2 KC w związku z art. 46 KRO i w związku z art. 1035 KC oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 1982 r., III CRN 161/82, nie publ., z dnia 27 kwietnia 2000 r., I CKN 268/00, nie publ. i z dnia 3 października 2008 r., I CSK 82/08, nie publ.), a Sąd Najwyższy może tę ocenę zakwestionować tylko wtedy, gdyby była oczywiście błędna lub oparta na stwierdzeniach wyraźnie sprzecznych z treścią zebranego materiału dowodowego (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1999 r„ II CKN 480/98, nie publ., z dnia 27 kwietnia 2000 r., I CKN 268/00, z dnia 28 marca 2003 r., IV CKN 13/01, nie publ., z dnia 20 lutego 2008 r., II CSK 451/07, Rejent 2008, nr 3, s. 178, z dnia 24 sierpnia 2011 r., IV CSK 521/10, nie publ. i z dnia 17 września 2014 r., I CSK 717/13, nie publ.). Tego rodzaju nieprawidłowości nie wystąpiły w sprawie, a decyzja Sądu Okręgowego jest wynikiem rzeczowej oceny ustalonych w sprawie okoliczności faktycznych. W szczególności Sąd odwoławczy nie pominął, że Nieruchomość jest wykorzystywana w działalności gospodarczej uczestniczki, lecz uznał, iż donioślejsze znaczenie ma to, iż znajduje się na niej siedziba Spółki, którą od wielu lat prawidłowo i z korzyścią dla obojga uczestników zarządza wnioskodawca.
Zwrócił też uwagę na zagrożenie eskalacją sporów sądowych, co skarżąca kwestionuje, jednak bezpodstawnie, gdyż sama wskazuje na konflikty wywoływane „obstrukcją” wnioskodawcy (prezesa zarządu Spółki J.), zmuszające ją do wystąpienia na drogę sądową. Nie ma zaś wystarczających podstaw, by sądzić, że przyznanie jej Nieruchomości na wyłączną własność doprowadziłoby do zakończenia sporu między nią a Spółką J., a Sąd odwoławczy mógł kierować się domniemaniem faktycznym, iż będzie skutkować jego zaognieniem (np. przesunięciem na płaszczyznę windykacyjną ze szkodą dla niezakłóconego działania Spółki). W tej sytuacji preferował – co pozostaje w zgodzie z orzecznictwem Sądu Najwyższego – rozwiązanie, które pozwoli w przyszłości na uniknięcie utrwalenia sytuacji konfliktowych (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 1997 r., III CKN 112/97, nie publ., z dnia 19 października 2011 r., II CSK 50/11, nie publ., z dnia 12 września 2013 r., IV CSK 5/13, nie publ., z dnia 22 października 2015 r., IV CSK 575/15, nie publ. i z dnia 25 maja 2018 r., I CSK 439/17, OSNC-ZD 2019, z. C, poz. 32). Kwestionując jego zapatrywania, skarżąca formułuje częściowo twierdzenia, które wprost kolidują z poczynionym w sprawie ustaleniami faktycznymi albo nie mają wystarczającej podstawy faktycznej. Wbrew bowiem tezie uczestniczki Sąd Rejonowy ustalił i uznał – a jego ustalenia i oceny prawne co do zasady podzielił i przyjął za własne Sąd odwoławczy (k. 782 v.) – że przez ostatnie lata Nieruchomość była w posiadaniu wnioskodawcy, którą ją utrzymuje i prawidłowo, z zyskiem dla obojga małżonków, zarządza. Nawet jeżeli w istocie chodziło o posiadanie zależne Spółki J., posiadaczami samoistnymi było oboje małżonków, a szczególna pozycja uczestniczki wiązała się z kompetencją do zarządzania Nieruchomością na podstawie art. 36 § 3 KRO, która-jak już wyjaśniono – ustała z chwilą prawomocnego orzeczenia separacji. Tymczasem ocena, jaki sposób podziału najlepiej odpowiada usprawiedliwionym interesom każdego z małżonków, wymaga rozważenia sytuacji osobistej, majątkowej i rodzinnej małżonków, istniejącej w chwili dokonywania podziału, a nie w chwili ustania wspólności ustawowej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 1998 r., II CKN 748/97, Biul. SN 1999, nr 1, s. 9).
Sąd Okręgowy miał też podstawy, by uznać, że przyznanie Nieruchomości wnioskodawcy zapewni dalsze, bezkonfliktowe korzystanie z niej przez Spółkę J., w której udziały stanowią najbardziej wartościowy element majątku wspólnego stron, z korzyścią dla obojga uczestników. Nie można też zgodzić się ze stanowiskiem skarżącej, że przyznanie jej udziałów w Spółce J. nie zabezpiecza jej pod względem majątkowym ze względu na to, iż nie dysponuje większością udziałów, wnioskodawca zarządza Spółką, a zbycie udziałów bez zgody zarządu Spółki jest niemożliwe. Argumentacja ta bowiem pomija ochronę udziałowców wynikającą z możliwości kwestionowania uchwał organów spółki, co dotyczy także uchwały o podziale zysku (art. 191 i n. KSH). Pomija także przyznanie na wyłączną własność uczestniczki dwóch innych nieruchomości o znacznej wartości i zasądzenie na jej rzecz dopłaty, a więc decyzje, które miały charakter pierwszoplanowy względem wzmianki o możliwościach zarobkowych skarżącej.
Zastrzeżenia co do ograniczonego zakresu kontroli Sądu Najwyższego w odniesieniu do oceny sądów meriti, decydujących – w świetle całokształtu okoliczności sprawy – o przyznaniu składnika majątku wspólnego na wyłączną własność jednego ze współuprawnionych, są istotne także przy rozpatrywaniu podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu. naruszenia art. 212 § 2 KC, które miało polegać również na przyznaniu na wyłączną własność uczestniczki – wbrew jej woli – Lokalu, zamiast przyznania jej na wyłączną własność wnioskodawcy albo jej sprzedaży stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Skarżąca zwróciła uwagę, że odwołując się do ustawodawczej preferencji na rzecz podziału fizycznego nieruchomości, Sąd Okręgowy nie ustalił takiej możliwości względem Lokalu, lecz przyjął, iż może on polegać na przyznaniu nieruchomości na wyłączną własność jednemu z uczestników postępowania, wbrew jego woli. Powinien zaś – jej zdaniem – wziąć pod uwagę zasady współżycia społecznego i interes osób uprawnionych, a nie wyłącznie dążenie do takiego podziału majątku wspólnego, aby wartość przyznanych uczestnikom postępowania aktywów odpowiadała wartości ich udziałów w majątku wspólnym. Zauważyła też, że in casu przyznanie Nieruchomości na wyłączną własność wnioskodawcy wiąże się dlań z natychmiastową korzyścią w postaci możliwości jej wynajęcia Spółce J. (za dowolną cenę, skoro nią zarządza), natomiast uczestniczka, aby zaspokoić się z Lokalu, będzie musiała dokonać z własnych środków pieniężnych remontu, a następnie wystawić mieszkanie na sprzedaż, zatem uzyskanie środków pieniężnych z tego tytułu może się również wiązać z długotrwałymi i płatnymi czynności biura pośrednictwa nieruchomości.
Przedstawiona argumentacja zasadza się częściowo na nieporozumieniu, ponieważ wbrew wywodom skarżącej Sąd Okręgowy nie stwierdził, że przyznanie Lokalu na wyłączną własność uczestniczki stanowi jego podział w naturze (podział fizyczny), lecz uznał, iż jest odpowiednikiem takiego podziału w odniesieniu do majątku wspólnego w ogólności (masy majątkowej), co skutkowało także uściśleniem kwalifikacji prawnej kwoty zasądzonej dla uczestniczki jako dopłaty. Jest to zgodne z reprezentowanym w doktrynie i orzecznictwie poglądem, że jeżeli przedmiotem wspólności znoszonej w ramach postępowania o podział majątku wspólnego nie jest jedna rzecz, lecz kilka rzeczy o zbliżonych właściwościach, współwłaścicielom (także jeżeli są oni byłymi małżonkami) mogą być przyznane poszczególne rzeczy w całości, bez konieczności ich fizycznego dzielenia, tak aby każdy z uprawnionych zyskał w naturze (co preferuje ustawodawca w art. 211 KC), na swoją wyłączną własność rzeczy o zbliżonych właściwościach i wartości (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2012 r., IV CSK 10/12, nie publ.). Zwraca się przy tym uwagę, że takie rozwiązanie znosi albo przynajmniej istotnie ogranicza potrzebę orzekania o spłatach (dopłatach) pomiędzy współwłaścicielami, co do których zawsze istnieje ryzyko, że nie zostaną uregulowane dobrowolnie i w terminie, a ich egzekwowanie tak czy inaczej doprowadzi do sprzedaży rzeczy niegdyś wspólnej, tyle że za cenę możliwą do uzyskania w postępowaniu egzekucyjnym, pomniejszoną o jego koszty (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2012 r., IV CSK 10/12).
Bardziej problematyczne jest to, że Sąd odwoławczy przyznał Lokal uczestniczce wbrew jej woli, mimo iż co do zasady zgodnie uznaje się, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd nie może wbrew woli uczestnika przyznać mu prawa majątkowego i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika spłaty lub dopłaty, w związku z czym, jeżeli także drugi ze współuprawnionych nie wyraża zgody na przyznanie mu tego prawa, sąd zarządza jej podział cywilny, czyli sprzedaż licytacyjną (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2012 r., II CSK 187/12, nie publ., z dnia 7 sierpnia 2014 r., II CSK 516/13, nie publ., z dnia 16 września 2016 r., IV CSK 763/15, OSNC-ZD 2018, z. B, poz. 26, z dnia 26 stycznia 2017 r., II CZ 129/16, nie publ.; por. też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 1998 r., II CKN 347/98, OSNC 1999, Nr 6, poz. 108). Tym niemniej in casu Sąd odwoławczy miał na względzie, że przyznanie uczestnice niechcianego prawa majątkowego nie wiązało się z żadnym obciążeniem, a dopłata została zasądzona od wnioskodawcy. Nie bez znaczenia jest także to, że proponowana przez skarżącą sprzedaż licytacyjna jest najmniej korzystnym rozwiązaniem, wiąże się bowiem z poważnym ryzykiem rozporządzenia poniżej wartości rynkowej (por. art. 965, 983 i 984 KPC) oraz kosztami, które pomniejszają uzyskaną korzyść (por. art. 1025 § 1 pkt 1 KPC), dlatego też powinna być ostatecznością. Wreszcie nie można zapominać, że zasada nieprzyznawania prawa majątkowego wbrew woli współuprawnionego nie ma charakteru bezwzględnego, skoro mimowolnie może on stać się właścicielem wydzielonej fizycznie części nieruchomości, jeżeli takiego podziału zażąda drugi współuprawniony i jest on dopuszczalny w świetle art. 211 KC (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 października 1978 r., III CRN 214/78, nie publ., z dnia 16 listopada 1993 r., I CRN 176/93, nie publ., z dnia 29 lipca 1998 r., II CKN 748/97 i z dnia 9 września 2011 r., I CSK 674/10, IC 2012, nr 7-8, s. 46).
O oczywiście błędnej ocenie Sądu Okręgowego nie świadczą też pozostałe, przytoczone przez skarżącą racje, pomijają one bowiem, że poza uzyskaniem na wyłączną własność Lokalu i innych rzeczy (w wyniku podziału otrzymała nieruchomości o łącznej wartości 1.725.000 zł i 124 udziały w Spółce J. o wartości co najmniej 1.752.864 zł), zasądzono na jej rzecz dopłatę w kwocie 355.646,86 zł płatną w terminie trzech miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia wraz z ustawowymi odsetkami w przypadku opóźnienia, co jest równoznaczne z natychmiastową korzyścią pieniężną. Jest natomiast wątpliwe, czy taką natychmiastową korzyść uzyskałaby w razie przysądzenia jej własności Nieruchomości, skoro Spółka J. nie płaciła jej za korzystanie z Nieruchomości, co stało się zarzewiem sporów sądowych. W tej sytuacji potencjalne koszty remontu i uciążliwości związane z potencjalnym zbyciem Lokalu mają znaczenie drugorzędne, a ponadto nie zostały w sprawie w żaden sposób ustalone, co czyni dotyczące ich twierdzenia skarżącej gołosłownymi. Skupiając zaś swą uwagę na sprzedaży Lokalu, uczestniczka pominęła całkowicie możliwość jego wynajmu, choć i ona wiąże się zazwyczaj z możliwością uzyskania bieżącego dochodu, a w tym właśnie zakresie prowadziła działalność gospodarczą.
W swych rozważaniach pominęła także to, że podział zaaprobowany przez Sąd Okręgowy wiąże się dla niej z dodatkową korzyścią, polegającą na rezygnacji przez wnioskodawcę (w razie przyznania mu Nieruchomości na wyłączną własność) z rozliczenia dokonanych przezeń nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny w kwocie 439.315,64 zł. Wprawdzie połowa tej kwoty została odliczona przez Sąd Rejonowy od spłaty na rzecz uczestniczki, jednakże Sąd odwoławczy uznał, że spłata (dopłata) została wyliczona nieprawidłowo, w kwocie dwukrotnie wyższej niż należna. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 października 2020 r. V CSK 573/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
