Zgodnie z art. 31 § 1 KRO majątkiem wspólnym małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Zgodnie z art. 31 § 2 KRO do majątku wspólnego należą w szczególności:
1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,
4) kwoty składek zaewidencjonowane na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił.
Skład i wartość majątku ulegającego podziałowi ustala Sąd (art. 567 § 3 KPC w zw. z art. 684 KPC). Zasadą jest, iż podział majątku wspólnego obejmuje składniki należące do danego majątku w dacie ustania wspólności oraz istniejące w chwili dokonywania podziału. Wartość tych składników ustala się według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej i według cen obowiązujących w chwili zamknięcia rozprawy. W przypadku, gdy przyczyną ustania wspólności majątkowej jest orzeczenie rozwodu, datą ustania tej wspólności jest dzień uprawomocnienia się wyroku rozwodowego.
W myśl art. 686 KPC, który ma zastosowanie do podziału majątku wspólnego (art. 567 § 3 KPC), przy podziale majątku sąd rozstrzyga również o wzajemnych roszczeniach pomiędzy zainteresowanymi z tytułu posiadania poszczególnych składników majątku, pobranych pożytków i innych przychodów.
Kwestie nakładów reguluje art. 45 krio, w którym mowa jest o rozliczeniu na wniosek nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny oraz z urzędu z majątku wspólnego na majątek osobisty. Stosownie do treści art. 45 KRO zdanie 1, każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód.
Każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości (art. 211 KC). Podział fizyczny rzeczy wspólnej, jako najbardziej sprawiedliwy i pożądany, jest podstawowym sposobem zniesienia współwłasności preferowanym przez ustawodawcę. Dlatego też, jeżeli zniesienie współwłasności następuje z mocy orzeczenia sądu, sąd powinien przede wszystkim brać pod uwagę ten sposób wyjścia ze współwłasności, chyba że współwłaściciele żądają przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich w zamian za spłaty albo sprzedaży stosownie do przepisów KPC.
Przy podziale majątku wspólnego na mocy orzeczenia sądu, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne (art. 212 § 1 KC). Podział składników majątku wspólnego powoduje zwykle konieczność zawarcia na podstawie art. 46 KRO w zw. z art. 1035 KC i art. 212 KC rozstrzygnięcia w przedmiocie zasądzenia stosownej dopłaty.
Jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać lat dziesięciu (art. 212 § 3 KC).
Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny. Regulacje powyższe stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dług jednego z małżonków został zaspokojony z majątku wspólnego.
Pojęcie nakładów i wydatków, o których mowa w art. 45 KRO, zdefiniował Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 15 września 2004 r., III CZP 46/04, OSNC 2005, nr 9, poz. 152, stwierdzając, że obejmują one „wszystkie przysporzenia na rzecz jednej masy majątkowej, dokonane z uszczerbkiem dla drugiej masy majątkowej”. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 2 października 2008 r., II CSK 203/08, Sąd Najwyższy wskazał, że: „Kodeks rodzinny i opiekuńczy posługując się w art. 45 pojęciami „nakładów” i „wydatków” nie określa ich desygnatów. W piśmiennictwie przyjmuje się, że nakłady i wydatki w rozumieniu tego przepisu, obejmują wszystkie przysporzenia na rzecz jednej masy majątkowej, dokonane z uszczerbkiem dla drugiej masy majątkowej. Podstawą przysporzenia może być czynność faktyczna, jak i jakiekolwiek inne zdarzenie”. Nakładami są koszty poniesione na zachowanie, eksploatację lub ulepszenie rzeczy już istniejącej w majątku, natomiast wydatkami są koszty związane z nabyciem danego przedmiotu (K. Pietrzykowski w: K. Pietrzykowski, Komentarz…, nb 4 do art. 45). Rozróżnienie tych dwóch kategorii nie ma jednak kluczowego znaczenia, gdyż zwrot wydatków i nakładów następuje według takich samych zasad.
Według poglądu przyjętego w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1980 roku, III CZP 46/80, OSNC 1981/11/206, w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej w wypadkach szczególnie uzasadnionych rozliczeniu mogą podlegać także nakłady z majątku odrębnego jednego małżonka na majątek odrębny drugiego małżonka. Według tego poglądu wprawdzie brzmienie art. 45 § 1 KRO prowadzi do wniosku, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej nie mogą być rozliczane nakłady dokonane z majątku odrębnego jednego z małżonków na majątek odrębny drugiego, niemniej w sytuacji, gdy chodzi o rozliczenie sumy nakładów dokonywanych na daną nieruchomość, dokonywanie tego rodzaju rozliczeń w postępowaniu odrębnym od postępowania o podział majątku wspólnego okazuje się niecelowe. W przepisie art. 567 KPC uwidacznia się bowiem tendencja do całościowego rozliczania wszystkich nakładów w jednym postępowaniu.
Z przytoczonego przepisu wynika, że rozliczenia z tytułu przesunięć między majątkiem wspólnym a majątkiem osobistym są dokonywane w postępowaniu o podział majątku wspólnego dwukierunkowo. O ile przyjmuje się, że o nakładach i wydatkach z majątku wspólnego na majątek osobisty Sąd orzeka z urzędu (zob. uchwałę SN z 21 lipca 2008 r., III CZP 147/08, OSNC 2009 nr 2, poz. 23), o tyle nie ulega wątpliwości, iż rozstrzygnięcie o zwrocie wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny następuje wyłącznie na wniosek małżonka. Ma to istotne znaczenie zarówno dla sposobu sformułowania żądania, jak i dla rozkładu ciężaru dowodu. Można bowiem przyjąć, że zgłaszany w sprawie o podział majątku wspólnego wniosek jednego z małżonków o zwrot wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny pełni taką samą funkcję jak pozew (por. w tej kwestii uzasadnienie uchwały SN z 6 marca 2015 r., III CZP 115/14, OSNC 2016 nr 2, poz. 17), co oznacza, że ma do niego odpowiednie zastosowanie art. 187 § 1 pkt 1 i 2 KPC
Uczestnik, który domaga się rozliczenia nakładów lub wydatków z majątku osobistego na majątek wspólny powinien więc wskazać nie tylko dokładną kwotę, ale także przytoczyć okoliczności faktyczne uzasadniające to żądanie. Co więcej, do żądania zwrotu wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny ma zastosowanie wynikająca z art. 6 KC zasada ciężaru dowodu. Na uczestniku, który domaga się zasądzenia zwrotu wydatków bądź nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny spoczywa więc powinność udowodnienia nie tylko roszczenia co do zasady (czyli tego, że nakład bądź wydatek został w ogóle poniesiony), ale także co do wysokości (czyli konkretnej kwoty poniesionej z tego tytułu).
Rozliczenie wydatków, nakładów i innych świadczeń z majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego lub odwrotnie, a także rozliczenie długów jednego z małżonków zaspokojonych z majątku wspólnego następuje w postępowaniu nieprocesowym wówczas, gdy toczy się postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej, przewidziane w przepisach art. 567 KPC (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 26 czerwca 2015 r., I ACa 1676/14).
Sąd Najwyższy stwierdził, że roszczenie każdego z małżonków o zwrot nakładów i wydatków z majątku osobistego na majątek wspólny nie wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków, a sąd orzeka o tym zwrocie wyłącznie na wniosek, a nie z urzędu (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., II CKN 395/97, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 1970 r., III CRN 527/69, OSNCP 1970, nr 9, poz. 164).
Dokonując rozliczeń nakładów i wydatków, ich wartość ustala się na podstawie stanu z chwili ich dokonania i cen z chwili orzekania. Do wydatków nie znajdzie zastosowania art. 3581 § 3 KC (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 9 września 2009 r., V CSK 39/2009, LexisNexis nr 2243265, OSN-ZD 2010, nr B, poz. 62).
Zgodnie z art. 33 k.r.io. do majątku osobistego każdego z małżonków należą wymienione w tym przepisie przedmioty. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 50/00, surogacja, o której mowa w art. 33 pkt 3 KRO (obecnie w art. 33 pkt 10 KRO), musi spełnić dwa wymagania: „po pierwsze, aby jedno i to samo zdarzenie spowodowało wyjście określonego przedmiotu z majątku odrębnego i nabycie innego przedmiotu majątkowego, oraz po drugie, aby przedmiot nabyty był uzyskany także w sensie ekonomicznym kosztem majątku odrębnego”. W uzasadnieniu uchwały z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 53/09, Sąd Najwyższy podkreślił, że: „celem surogacji przewidzianej w powołanym przepisie jest zachowanie wartości majątku odrębnego, mimo zmiany jego poszczególnych składników”. A zatem w ustroju ustawowym nie powinna się zmieniać wartość majątku osobistego. Wyłączenie zasady surogacji jest możliwe wyłącznie w intercyzie, czyli umowie majątkowej małżonków rozszerzającej ustrój wspólności majątkowej. Dlatego też, jak podkreślił Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 18 października 1961 r., IV CR 957/60, : „Surogacja nie zachodzi wówczas, gdy przedmiot stanowiący odrębną własność małżonka został zużyty, skonsumowany itp. bądź sprzedany, uzyskane pieniądze zużyte, a nowy przedmiot tego samego rodzaju i o tym samym przeznaczeniu gospodarczym został następnie zakupiony za pieniądze pochodzące z bieżących dochodów małżonka”.
O zaliczeniu nabywanego przedmiotu do majątku wspólnego lub osobistego decyduje porównanie wielkości środków użytych z tych majątków. Nabyty przedmiot wchodzi do tego majątku, z którego pochodzi przeważająca część środków (postanowienie Sądu Najwyższego z 10 kwietnia 2013 r., IV CSK 521/2012, OSNC-ZD 2013, nr D, poz. 83 i z 18 stycznia 2008 r., V CSK 355/2007, Lexis.pl nr 2044672). Pozostałe środki stanowią nakład i podlegają rozliczeniu zgodnie z art. 45. W przypadku gdy nie występuje zdecydowana dysproporcja pomiędzy wielkością środków przeznaczonych z poszczególnych majątków, należy przyjąć, że nabyty przedmiot wchodzi w odpowiednich częściach do majątku wspólnego oraz do majątku osobistego (bądź majątków osobistych). Takie stanowisko jest powszechnie akceptowane w doktrynie (J. Pietrzykowski, w: J. Gajda, J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, J. Winiarz, Kodeks rodzinny…, 2012).
Z kolei przepis art. 43 KRO ustanawia zasadę, że po ustaniu wspólności ustawowej oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku, który był nią objęty. Taka zasada zgodnie z poglądem wyrażonym w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1972 r. w sprawie o sygn. III CRN 626/71 odpowiada normalnemu układowi stosunków wzajemnych w małżeństwie ludzi pracy, w którym dorobek jest z reguły owocem wspólnych starań obojga małżonków, niezależnie od tego w jakiej postaci starania te przejawiają się.
Jednak zgodnie z art. 43 § 2 KRO stanowi, że każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 43 § 3 KRO).
Wyrażona w art. 43 § 1 KRO zasada równości udziałów w majątku wspólnym małżonków stanowi konkretyzację jednej z podstawowych zasad prawa rodzinnego, którą jest wyrażona w art. 23 KRO zasada równego traktowania małżonków. W niektórych, szczególnych sytuacjach, zastosowanie tej zasady byłoby krzywdzące dla jednego z małżonków, dlatego na żądanie jednego z małżonków może być ona zmodyfikowana na podstawie konstytutywnego orzeczenia sądu. Przewidziana w art. 43 § 2 KRO możliwość ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym jest jednak sytuacją wyjątkową, co oznacza, że przepis ten nie może podlegać wykładni rozszerzającej, a jego zastosowanie musi być poprzedzone szczególnie skrupulatną oceną stanu faktycznego sprawy. Ustalenie przez sąd nierównych udziałów jest możliwe po łącznym spełnieniu dwóch warunków: przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu oraz istnienia ważnych powodów, które uzasadniają ustalenie nierównych udziałów. Jak obrazowo wyjaśnił tę kwestię Sąd Najwyższy, wymienione przesłanki muszą pozostawać w określonej relacji: „Z jednej strony żadne <<ważne powody>> nie uzasadniają same przez się ustalenia nierównych udziałów, jeżeli stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego jest równy. Z drugiej – różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania tego majątku bierze się pod uwagę dopiero wtedy, gdy za ustaleniem nierównych udziałów przemawiają <<ważne powody>>” (uzasadnienie postanowienia z 27 czerwca 2003 r., IV CKN 278/01; tak samo w postanowieniu z 24 kwietnia 2013 r., IV CSK 553/12). Obie wymienione przesłanki stanowią zwroty niedookreślone, które mogą zostać wypełnione konkretną treścią dopiero w odniesieniu do okoliczności konkretnej sprawy.
Jak wyjaśniono w doktrynie, „przez przyczynienie się do powstania majątku wspólnego rozumie się całokształt starań każdego z małżonków o założoną przez nich rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb, a więc nie tylko wysokość zarobków czy innych dochodów osiąganych przez każdego z nich, lecz także i to, jaki użytek czynią oni z tych dochodów” (K. Pietrzykowski (red.) w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4. z 2015 r., nb 17, podkre. własne Sądu; podobnie E. Skowrońska – Bocian w: J. Wierciński (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. Lexis Nexis 2014, teza 23). Ważne jest spostrzeżenie, że przy ocenie stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego nie można ograniczyć się do kategorii czysto ekonomicznych, ale należy także – zgodnie z dyspozycją art. 43 § 3 KRO – uwzględnić osobistą pracę małżonków. Nie do przyjęcia jest próba oceny stopnia przyczyniania się obydwojga małżonków do powstania majątku wspólnego przez proste porównanie wysokości ich dochodów (tak trafnie m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z 23 września 1997 r., I CKN 530/97). Warto w tym miejscu przytoczyć wypowiedź K. P., z którą Sąd w składzie rozpoznający sprawę w pełni się utożsamia, że „gdy jeden z małżonków oddawał się pracy zarobkowej i staraniom o powstanie lub powiększenie majątku wspólnego, drugi zaś poświęcał swój czas wychowaniu dzieci i prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, odciążając w ten sposób współmałżonka i ułatwiając mu osiąganie dochodów, najczęściej uzasadnione okaże się przekonanie, iż małżonkowie w równej mierze przyczynili się do powstania majątku wspólnego i że już z tego względu nie wchodzi w rachubę możliwość ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym” (K. Pietrzykowski w: Kodeks…, nb 17 do art. 43).
Nawet stwierdzenie, że małżonkowie w różnym stopniu przyczynili się do powstania majątku wspólnego nie jest jednak wystarczające do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Jak już wskazano, za takim rozstrzygnięciem muszą przemawiać „ważne powody”. Pojęcie to, stanowiące typową klauzulę generalną, odwołuje się do oceny etycznej skutków podziału majątku wspólnego. Pozwala bowiem na uwzględnienie okoliczności, które w świetle zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do powstania, której ten małżonek nie przyczynił się. W konsekwencji, przy ocenie istnienia ważnych powodów należy mieć na względzie całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli (zob. uzasadnienie postanowień SN z: 21 listopada 2002 r., III CKN 1018/00, z 19 grudnia 2012 r., II CSK 259/12, OSNC 2013 nr 7-8 poz. 92, z 24 kwietnia 2013 r., IV CSK 553/12). W orzecznictwie za „ważne powody” uzasadniające ustalenie nierównych udziałów w świetle zasad współżycia społecznego uznaje się zatem naganne postępowanie jednego z małżonków, który w sposób rażący lub uporczywy nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego mimo sił i możliwości zarobkowych (zob. aktualne także w obecnych warunkach ustrojowych postanowienie SN z 26 listopada 1973 r., III CRN 227/73, OSNCP 1974 nr 11, poz. 189). Dlatego w praktyce sądowej przypadki zastosowania art. 43 § 2 KRO dotyczą przede wszystkim małżonków, którzy trwonią majątek, nadużywają alkoholu, znęcają się nad rodziną, a także z przyczyn zawinionych nie podejmują pracy zarobkowej.
Zgodnie z art. 47 § 1 KRO małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa). Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa. Według art. 47 § 2 umowa majątkowa małżeńska może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej.
Zatem stronom pozostawiono znaczną (ograniczoną jednak ustawowo np. przez art. 49 KRO) swobodę co do kształtowania wewnątrzmałżeńskich stosunków majątkowych. W świetle regulacji art. 47 KRO nie są prawnie istotne motywy, jakie skłaniają strony do odstępstwa od modelu ustawowej wspólności majątkowej (czy to dokonywanego przed zawarciem małżeństwa czy tez w jego trakcie). Zatem strony mogą zawierać umowę małżeńską ograniczającą lub wyłączającą wspólność z motywem ochrony majątków nabytych przed zawarciem małżeństwa, czy też w celu zachowania autonomii majątkowej. Mogą też zawierać taką umowę w celu ochrony istotnych dla bytu rodziny składników majątkowych, w przypadku gdy oceniają że działalność jednego z małżonków (w tym zwłaszcza działalność gospodarcza) może pociągać za sobą ryzyko gospodarcze (a więc wiązać się z ryzykiem popadnięcia w zadłużenie czy wręcz w niewypłacalność, co skutkować może egzekucją z mienia stanowiącego filar utrzymania rodziny). W judykaturze Sądu Najwyższego bierze się pod uwagę i akceptuje taką motywację (por. np. wyrok SN z 23.07.2014 r., V CSK 488/13). W tym też kontekście majątkowe ustroje małżeńskie definiuje się jako specyficzną instytucję prawną organizującą funkcjonowanie małżonków względem siebie, a także względem osób trzecich w stosunkach majątkowych (por. cytowany wyrok SN z 23.07.2014 r.).
Zawarcie umowy majątkowej (także wyłączającej wspólność ustawową) nie zmienia obowiązków małżeńskich wynikających z art. 23 – 27 KRO Małżonkowie zatem są zobowiązani do lojalnego współdziałania w celu zaspokajania potrzeb rodziny, wzajemnego wspierania się i pomocy oraz wierności. W konstrukcji lojalności małżeńskiej mieści się także powinność lojalności finansowej. Dostrzega się w związku z tym w praktyce, że w czasie trwania małżeństwa , w którym wyłączono wspólność ustawową, między majątkami małżonków mogą następować przepływy finansowe stwarzające prawdopodobieństwo zwiększenia majątku jednego z małżonków kosztem drugiego.
Wskazuje się, że tego rodzaju przepływy majątkowe w prawidłowo funkcjonującym małżeństwie z reguły nie są rozliczane, ani nawet dokumentowane. Jednak w przypadku rozpadu małżeństwa mogą być kwalifikowane prawnie jako bezpodstawne wzbogacenie. W orzecznictwie uwypuklono to, że wzbogacenie następuje w ramach powiązań rodzinnych, opartych na wzajemnym zaufaniu, współdziałaniu małżonków dla dobra założonej przez nich rodziny i przyczynianiu się do zaspokajania jej potrzeb. Z tego wywodzi się, że w razie rozwiązania małżeństwa zastosowanie dla rozliczenia tych przepływów mogą znaleźć reguły ogólne, w tym przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, które realizują ogólną zasadę, że nikt nie powinien się bogacić bezpodstawnie kosztem drugiego (por. np. wyrok SN z 23.07.2014 r., V CSK 488/13, wyrok SA w Białymstoku z 4.02.2016 r., I ACa 512/15.
Przypomnieć należy, że już w uchwale z dnia 14 czerwca 1963 r., III CO 24/63, OSNCP 1964, nr 5, poz. 88, Sąd Najwyższy przyjął, że umowa majątkowa małżeńska rozszerzająca wspólność ustawową o konkretny przedmiot wchodzący w skład majątku odrębnego jednego małżonka jest umową zbycia tego przedmiotu, nieodpłatnym rozporządzeniem nim. Natomiast w wyroku 7 sędziów z dnia 24 lutego 2011 r., III CSK 137/10, w sprawie o odwołanie darowizny, jako zasadę prawną przyjął, iż Umowa majątkowa małżeńska rozszerzająca wspólność ustawową o konkretny przedmiot wchodzący w skład majątku odrębnego jednego małżonka jest umową zbycia tego przedmiotu, nieodpłatnym rozporządzeniem nim.
Nie można przez umowę majątkową małżeńską rozszerzyć wspólności na przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny. Ustawodawca użył w tym przepisie czasu przyszłego na oznaczenie sytuacji, do których nie może zmierzać umowa majątkowa małżeńska. Nie może ona zatem zakładać, że te przedmioty majątkowe, które nie weszły jeszcze do majątku jednego z małżonków, gdyż nie stały się jeszcze przedmiotem dziedziczenia, zapisu lub darowizny, zasilą majątek wspólny. Takie ustalenia umowne między małżonkami mogłyby bowiem unicestwić zamiar spadkodawców i darczyńców, którzy mogą wyraźnie preferować dokonanie przysporzenia tylko na rzecz jednego z małżonków nie zaś obojga.
Powyższa regulacja oczywiście nie może stać na przeszkodzie zadysponowaniu przez małżonka przedmiotem, który już wszedł do jego majątku na podstawie darowizny, spadkobrania lub zapisu. Jako właściciel nie może on być bowiem pozbawiony czy ograniczony w uczynieniu ze swoją rzeczą tego, co uważa za uzasadnione w danych okolicznościach. Darczyńca lub spadkodawca nie może przed nim stawiać innych ograniczeń, jak co najwyżej pewne polecenia co do oczekiwanego sposobu zachowania, których złamanie nie prowadzi jednak do skutków w relacji obdarowany lub spadkobierca a osoba, na rzecz której zadysponował on pewnym przedmiotem. Objęcie wspólnością ustawową konkretnego przedmiotu należącego już do majątku osobistego małżonka, stanowi w istocie darowiznę tego konkretnego składnika z majątku osobistego na rzecz majątku wspólnego małżonków, a takich rozporządzeń nie można właścicielowi zakazać. W okolicznościach sprawy rozporządzenie znajdowało zresztą akceptację samych darczyńców, którzy oświadczyli, że nie sprzeciwiliby się mu.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 1
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 1A. S. (1) i W. J. zawarli związek małżeński. Został on rozwiązany przez rozwód wyrokiem Sądu Okręgowego. W. J. nabył przedmiotową nieruchomość w drodze umowy sprzedaży od J. B. (1) i A. B. w dniu 14 maja. Małżeńską umową majątkową wnioskodawczyni i uczestnik w dniu 06 czerwca rozszerzyli małżeńską wspólność ustawową na nieruchomość. Mocą tej umowy małżeńską wspólnością majątkową objęta została nieruchomość położona w M. posiadająca w Sądzie Rejonowym w Toruniu urządzoną księgę wieczystą (…). (dowód: kopia umowy k. 17 -19 akt). W chwili obecnej A. S. (1) i W. J. wpisani są do księgi wieczystej jako współwłaściciele na zasadach wspólności umownej majątkowej małżeńskiej rozszerzonej.
Wnioskodawczyni i uczestnik w czasie trwania związku małżeńskiego nabyli ze wspólnych środków konia gospodarskiego – klacz z wozem oraz samochód osobowy F. (…) bezsporne. W chwili obecnej klacz posiada źrebię.
Małżonkowie J. zakupili w trakcie trwania związku małżeńskiego samochód P. (…).
Przynależność nieruchomości położonej w M. do majątku wspólnego była w sprawie bezsporna . Nieruchomość ta stanowiła pierwotnie majątek osobisty W. J. a do wspólnego dorobku trafiła na skutek małżeńskiej umowy majątkowej . Okoliczność ta była pomiędzy wnioskodawczynią i uczestnikiem bezsporna . Potwierdzają to także dołączone do akt sprawy dokumenty .
Także okolicznością bezsporną była przynależność do majątku wspólnego konia gospodarskiego z wozem . Wnioskodawczyni podniosła to we wniosku , a uczestnik przyznał w odpowiedzi na wniosek . Z tego powodu Sąd zaliczył do majątku wspólnego wóz oraz konia-klacz . W trakcie wizji biegłego okazało się , iż klacz oźrebiła się , skutkiem czego jest pojawienie się źrebięcia . Jest to pożytek ze składnika majątku wspólnego . Tak więc Sąd zaliczył źrebię do wspólnego dorobku .
Także przynależność do majątku wspólnego samochodu osobowego F. B. F. (…) była bezsporna . Wnioskodawczyni podniosła to we wniosku , a uczestnik przyznał tę okoliczność w odpowiedzi na wniosek . W tym stanie rzeczy Sąd zaliczył wyżej wymieniony samochód osobowy do majątku wspólnego .
W trakcie wizji biegłego z dziedziny wyceny ruchomości biegłemu okazano jako składnik wspólnego dorobku samochód P. (…) . A. S. (1) w trakcie przesłuchania w charakterze strony przyznała , że samochód ten został nabyty w czasie trwania wspólności małżeńskiej majątkowej ze wspólnych środków i że znajduje się na nieruchomości będącej w jej posiadaniu . Potwierdził także tą okoliczność świadek B. B. . Wobec powyższego Sąd zaliczył wymieniony wyżej samochód do wspólnego dorobku .
Oceniając materiał dowodowy w zakresie ruchomości w postaci narzędzi stwierdzić należy , iż jest on mało precyzyjny . Świadkowie zeznają odmiennie co do ruchomości znajdujących się na nieruchomości . Trudno w oparciu o te zeznania poczynić jednoznaczne ustalenia . Należy też zważyć , że uczestnik przez okres pięciu lat pięciu lat przed zawarciem związku małżeńskiego prowadził samodzielnie przedmiotowe gospodarstwo rolne . Jest rzeczą normalną , iż w gospodarstwie znajdują się narzędzia i maszyny gospodarskie . Rzeczą Sądu było ustalenie , które ruchomości zostały nabyte w trakcie trwania związku małżeńskiego ze wspólnych środków , a nie tylko znajdowały się na nieruchomości . W oparciu o zawarty w aktach materiał dowodowy nie było to możliwe . W tym stanie rzeczy zdaniem Sądu uczestnik nie wykazał aby betoniarka , rusztowania , wiertarka udarowa , spawarka i maszyna do cięcia płytek zostały nabyte w czasie trwania małżeńskiej wspólności majątkowej i nie zaliczył ich do majątku wspólnego .
Uczestnik w odpowiedzi na wniosek wniósł o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym w ten sposób , że uczestnik przyczynił się do powstania majątku w 70% , a uczestniczka w 30% . Swój wniosek uzasadnił tym , że A. S. (1) nie zajmowała się rodziną i nie dbała o dom . W domu panował duży bałagan , a wnioskodawczyni nie zajmowała się obowiązkami domowymi np. przygotowywaniem posiłków , porządkami i zakupami . Uzyskane środki finansowe przeznaczała na swoje zbytkowne potrzeby . Często wyjeżdżała pozostawiając rodzinę i dom bez opieki . Jak podnosił uczestnik wnioskodawczyni nie płacąc rachunków spowodowała powstanie zadłużenia i w konsekwencji egzekucję komorniczą . Ponadto A. S. (1) jak wywodził uczestnik sprzedawała składniki majątku wspólnego .
Podkreślić należy , że takie okoliczności jak zaniedbywanie utrzymywania porządków w domu , brak troski o członków rodziny , czy zaniedbania w postaci przygotowywania posiłków nie stanowią ważnych powodów w rozumieniu art. 43 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego . Okoliczności te nie odnoszą się bowiem do powstania majątku wspólnego .
Z zeznań świadka B. B. wynika , że Wnioskodawczyni przez cały czas trwania małżeństwa łożyła na utrzymanie rodziny . Z zeznań tego świadka wynika , iż uczestnik nadużywał alkoholu i na utrzymanie rodziny przeznaczał niewielkie środki . A. S. (1) jak zeznał świadek uczestniczyła w spłacie kredytu hipotecznego na zakup nieruchomości . A. S. (1) jak zeznał świadek do czasu zachorowania na nowotwór pracowała . Potem utrzymywała się z renty . Zeznania świadka P. J. w zakresie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie wnoszą nic do sprawy . podobnie zeznania świadka M. K. (1) . Świadek J. R. zeznał , że A. S. (1) sprzedawała ziemniaki pochodzące z gospodarstwa . Świadek J. B. (2) zeznał , że wnioskodawczyni i uczestnik razem sadzili ziemniaki . Z zeznań świadka M. K. (2) wynika że A. S. (1) do czasu choroby pracowała . Obecnie ponosi koszty utrzymania nieruchomości . Ponosi też koszty nakładów . Pracowała także wspólnie z uczestnikiem przy wycince lasu . A. S. (1) przesłuchiwana jako strona podnosiła , że spłaca kredyt oraz , że w czasie czas trwania małżeństwa pracowała . Następnie pobierała zasiłek dla bezrobotnych , a potem rentę . Jej zarobku były zbliżone do zarobków uczestnika . Środki finansowe przeznaczała na jedzenie i leczenie . Wnioskodawczyni dołączyła do akt dowody wpłat rat kredytu oraz rachunki zakupu artykułów potrzebnych do remontu nieruchomości .
W tym stanie rzeczy Sąd uznał , iż W. J. nie wykazał aby istniały przesłanki do stwierdzenia nierównych udziałów w majątku wspólnym . Wprawdzie w sentencji postanowienia na skutek przeoczenia pisarskiego nie znalazł się punkt oddalający wniosek o ustalenie nierównych udziałów , jednakże było to podstawą do rozliczeń pomiędzy stronami .
We wniosku A. S. (2) wniosła o przyznanie jej całej nieruchomości . Uczestnik złożył identyczny wniosek w odpowiedzi na wniosek . W toku postępowania wnioskodawczyni zmieniła swoje stanowisko . W piśmie zniosła o fizyczny podział nieruchomości i przyznanie jej części na której znajduje się siedlisko . Po sporządzeniu opinii przez biegłego A. S. (2) wniosła o podział nieruchomości według wariantu drugiego , czyli takiego , który rodziłby spłaty ze strony uczestnika. Z kolei pełnomocnik W. J. w piśmie ponowił wniosek o przyznanie uczestnikowi całej nieruchomości , względnie o jej sprzedaż .
Zdaniem Sądu podział nieruchomości był możliwy . Biegły z dziedziny rolnictwa stwierdził , że nie ma ku temu przeciwwskazań z punktu widzenia gospodarki rolnej . Biegły geodeta sporządził projekt podziału . Nie ma więc przeciwwskazań z punktu widzenia przepisów geodezyjnych . Uczestnik podnosił to , że na skutek podziału powstaje działka , której zabudowa nie jest możliwa . Biegły składając wyjaśnienia na rozprawie wyjaśnił jednak , że kształt działki nie wyklucza lokalizacji na niej zabudowy . Sąd podzielił opinię biegłego . Zważyć należy , iż nawet przed podziałem obecny kształt działki ogranicza możliwości jej zabudowy .
Sąd przychylił się do wniosku A. S. (1) i przyznał jej zabudowaną część nieruchomości . Bezsporną okolicznością w sprawie był fakt zamieszkiwania w nieruchomości przez A. S. (3) i jej dzieci . Inne rozstrzygnięcie pozbawiłoby wnioskodawczynię możliwości zaspokojenia swoich potrzeb mieszkaniowych . Sąd zdecydował się na wariant pierwszy podziału , ponieważ nie rodzi on pomiędzy stronami spłat . Jest to istotne biorąc pod uwagę możliwości finansowe stron postępowania . Sąd nie jest w stanie ustalić aktualnych możliwości spłaty przez W. J. . Spłata do jakiej uczestnik zostałby zobowiązany mogłaby okazać się nierealna .
Wnioskodawczyni i uczestnik byli zgodni co do tego aby uczestnik otrzymał konia i wóz . Z tych względów Sąd przyznał te składniki majątku wspólnego W. J. . Naturalnym wydaje się także przyznanie źrebięcia Uczestnikowi . Źrebię stanowi pożytek od przyznanej W. J. klaczy . Z ustaleń biegłego z dziedziny wyceny ruchomości wynika , że samochód F. (…) znajduje się w posiadaniu uczestnika. Z tego względu Sąd przyznał własność tego składnika majątku wspólnego uczestnikowi. Także pozostałe składniki majątku wspólnego w postaci samochodu (…), poziomicy i okien plastikowych Sąd przyznał W. J.. Motywem była minimalizacja spłaty.
Wnioskodawczyni i uczestnik otrzymali część nieruchomości o tej samej wartości. Uczestnik otrzymał ruchomości o łącznej wartości 4.997,70zł. Zatem spłata dla wnioskodawczyni winna wynieść z tego tytułu 2.498,85zł. Nakłady jakie poniosła wnioskodawczyni to łączną kwota 9.092,02zł. Połowa z tej kwoty to 4.546,01zł. Taką kwotę uczestnik winien zwrócić A. S. (1). Uczestnik poniósł nakłady w kwocie 6.015,20zł. Połowa tej kwoty czyli 3.007,60zł winna być przez wnioskodawczynię zwrócona W. J.. Z potrącenia kwot z tytułu spłat wynika, iż uczestnik winien zwrócić wnioskodawczyni kwotę 1.538,41zł tytułem nadwyżki poniesionych przez nią nakładów. Ponadto powinien zwrócić kwotę 2.498,85zł tytułem połowy wartości ruchomości. Daje to łączną kwotę 4.037,26zł, która to kwota jest kwotą spłaty jaką W. J. winien uiścić na rzecz A. S. (1) tytułem wyrównania udziałów w majątku wspólnym. Taką kwotę spłaty zasądził Sąd od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni . Stwierdzić należy , iż do orzeczenia Sądu wkradł się błąd rachunkowy . Sąd obliczając wartość ruchomości przyjął następujące wartości : okna plastikowe-500 złotych , samochód F. – 800 złotych , wóz – 400 złotych , samochód (…) 450 złotych , źrebię – 2400 złotych , klacz – 447,70 złotych . Wartość konia winna być przyjęta na kwotę 4477 złotych . Tak więc spłata uczestnika winna być powiększona o kwotę 4029,30 złotych .
Sąd odroczył termin płatności spłaty na okres 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia. Termin ten, w nadziei Sądu, jest terminem pozwalającym uczestnikowi na uiszczenie spłaty. Sąd z przyczyn podanych wcześniej nie jest w stanie ustalić aktualnych możliwości spłaty W. J..
Sąd postanowił:
1. podzielić majątek wspólny wnioskodawczyni A. S. (1) i uczestnika W. J. w skład, którego wchodzi:
2. nieruchomość położona w M. II, gmina L., posiadająca w Sądzie Rejonowym w Toruniu urządzoną księgę wieczystą (…),
3. koń gospodarski i źrebię,
4. samochód osobowy F. B. Polski F. (…),
5. samochód osobowy P. (…), (…) 53GR,
6. wozy 1 sztuka,
7. poziomica,
8. okna plastikowe 3 sztuki,
9. przyznać wnioskodawczyni A. S. (1) część opisanej w pkt I nieruchomości to jest działkę (…) zgodnie z opinią biegłego D. A. stanowiącą integralną część postanowienia,
10. Przyznać uczestnikowi W. J. cały pozostały opisany w pkt I majątek wspólny,
11. Nakazać wnioskodawczyni A. S. (1) wydanie uczestnikowi W. J. opisanych w pkt I 4,6,7: samochodu, poziomicy oraz okien w terminie 14 dni od dnia uprawomocnienia się postanowienia w sprawie,
12. Zasądzić od uczestnika W. J. na rzecz wnioskodawczyni A. S. (1) kwotę 4.037,26 zł (cztery tysiące trzydzieści siedem złotych dwadzieścia sześć groszy) tytułem spłaty płatną w terminie sześciu miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia w sprawie wraz z ustawowymi odsetkami w razie zwłoki w płatności tej kwoty, Postanowienie Sądu Rejonowego – XI Wydział Cywilny z dnia 31 stycznia 2018 r. XI Ns 1961/14
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 2
I. P. i S. P. zawarli związek małżeński. Przed tą datą S. P. był właścicielem nieruchomości objętych wnioskiem – otrzymał je w darowiźnie od swoich rodziców. Budowa domu w miejscowości Z. na działce nr (…) była rozpoczęta jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego – w dniu zawarcia związku małżeńskiego budowa kończyła się na etapie stropu.
Przed notariuszem P. F., prowadzącym kancelarie notarialną w G. I. P. i S. P. zawarli umowę majątkową małżeńską, w której stosunki majątkowe w ich małżeństwie poddali wspólności majątkowej umownie rozszerzonej na składniki majątku nabyte przez nich przed zawarciem związku małżeńskiego. Wspólność nie obejmowała jedynie przedmiotów służących wyłącznie do użytku osobistego każdego z małżonków tj odzież, kosmetyki biżuteria.
Wyrokiem Sądu Okręgowego związek małżeński I. P. i S. P. został rozwiązany przez rozwód. I. P. i S. P. posiadają dwoje małoletnich dzieci: P. (ur. (…)) i M. (ur. (…)). Oboje rodziców wykonuje władzę rodzicielską względem dzieci, zgodnie z zawartym porozumieniem, przy czym miejsce zamieszkania dzieci ustalono przy matce.
Istotną okolicznością faktyczną, ustaloną na podstawie przedłożonej umowy małżeńskiej majątkowej było ustalenie, że stosunki małżeńskie majątkowe podlegały ustrojowi rozszerzonej wspólności małżeńskiej. Powyższa umowa wymagała przeprowadzenia szczegółowej wykładni i miała zasadnicze znaczenie dla oceny prawnej zasadności żądania rozliczenia wydatków i darowizn z majątku osobistego na majątek wspólny.
Początkowo Uczestnicy wnosili o dokonanie podziału zarówno nieruchomości jak i ruchomości. W toku postępowania strony dokonały umownego podziału ruchomości i na rozprawie zgodnie oświadczyli, że nie ma już konieczności dokonywania takiego podziału. Wobec powyższego postępowanie w tym zakresie, w myśl treści art. 355 § 1 KPC w zw. z art. 13 § 2 KPC należało umorzyć.
Mając na uwadze powyższe , Sąd w pkt I postanowienia ustalił, że w skład majątku wspólnego uczestników S. P. i I. P. wchodzi wyłącznie: –
nieruchomość zabudowana położona w Z. gmina O. działka (…), dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą nr (…) o wartości 348 000 zł,
nieruchomość niezabudowana położona w Z. gmina O. działka (…), dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą nr (…) o wartości 28 000 zł.
Uczestnicy postępowania byli ostatecznie zgodni co do tego, aby nieruchomości wchodzące w skład majątku wspólnego przyznać na wyłączną własność wnioskodawcy z obowiązkiem spłaty uczestniczki (art. 212 § 2 KC). Sąd powinien nakłaniać strony do zgodnego przeprowadzenia podziału oraz uszanować wolę stron w zakresie sposobu wyjścia ze współwłasności. Mając na uwadze powyższe, Sąd w pkt III postanowienia, zgodnie z treścią art. 622 § 2 KPC w zw. z art. 688 KPC w zw. z art. 567 § 3 KPC przyznał S. P. na wyłączną własność nieruchomości wchodzące w skład majątku wspólnego o łącznej wartości 376 000 zł z obowiązkiem spłaty uczestniczki I. P..
Spór pomiędzy stronami dotyczył przede wszystkich: ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, zasadności oraz wysokości nakładów poczynionych z majątku osobistego na majątek wspólny. Wysokość spłaty uczestniczki I. P. była uzależniona od: wartości nieruchomości wchodzących w skład majątku wspólnego oraz od wielkości udziałów w majątku wspólnym wnioskodawcy oraz uczestniczki.
W ocenie Sądu, w realiach sprawy, po ustaniu ustroju wspólności ustawowej małżeńskiej, udziały uczestników postępowania w majątku wspólnym są równe (art. 43 § 1 KRO) i brak było, w świetle art. 43 § 2 KRO, podstaw do ustalenia nierównych udziałów. W pkt II postanowienia Sąd oddalił wniosek o ustalenie nierównych udziałów.
Strony na etapie zawierania umowy majątkowej małżeńskiej rozszerzającej wspólność majątku , miały możliwość ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, czego z własnej woli nie uczyniły. Wówczas to jednak uznawały zgodnie, że ich pożycie małżeńskie przebiega harmonijnie i brak jest podstaw do ustalenia nierównych udziałów.
Również w toku postępowania dowodowego nie ujawniły się takie okoliczności, które pozwalałyby uznać aby zachowanie uczestniczki I. P. nosiło znamiona rażącego niewykonywania obowiązków wobec rodziny. W świetle zebranych dowodów: I. P. jest osobą zaangażowaną w wychowanie dzieci, w trakcie trwania małżeństwa na niej spoczywał zasadniczy ciężar codziennej dbałości o dom i wspólne dzieci. Uczestniczka nie uchylała się przy tym od pracy zawodowej, przeciwnie, w ramach istniejących możliwości podejmowała prace chałupnicze, pracowała przy imprezach weselnych, szyła, podjęła współpracę z H. L.. Na wnioskodawcy spoczywał ciężar pracy zagranicą, pozyskiwania większych środków pieniężnych, podejmowania prac fizycznych przy budowie domu. Oczywistym jest, że w realiach podejmowania pracy zagranicą, małżonek pracujący poza granicami kraju (zwłaszcza w krajach strefy euro), uzyskuje wyższe dochody, niż osoby zarabiające w walucie polskiej. W takim jednak układzie, na barkach osób pozostających w kraju spoczywa wyższy ciężar dbałości o dom i o dzieci – które przecież wymagają codziennej opieki. Okoliczności ujawnione w toku postępowania nie mogły uzasadniać ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnych.
Mając na uwadze powyższe Sąd przyjął, że udziały w majątku wspólnym były równe. Po ustaniu wspólności ustawowej małżeńskiej wysokość udziałów w nieruchomościach wynosiły po 1/2. Wartość majątku wspólnego – nieruchomości położonych w Z., stosownie do opinii biegłej ustalono na kwotę 376 000 zł (348 000 zł + 28 000 zł). Fakt obciążenia nieruchomości hipoteką nie wpływał, jak to już wskazano, na obniżenie wartości rynkowej nieruchomości zabudowanej, przyjmowaną przez sąd za podstawę ustalenia wysokości spłaty należnej drugiemu małżonkowi, który nie otrzymuje nieruchomości. Podział majątku wspólnego nie rzutuje bowiem w jakikolwiek sposób na utrzymanie się solidarnego i osobistego zobowiązania obojga małżonków do spłaty kredytu także po dokonaniu podziału majątku wspólnego (postanowienie SN z dnia 26.01.2017 r. sygn. akt: I CSK 54/16). Mając na uwadze powyższe sąd, znosząc współwłasność, w myśl art. 212 § 2 KC , ustalił wysokość spłaty dla uczestniczki I. P. na połowę wartości nieruchomości tj kwotę: 188 000 zł.
Mając na uwadze wniosek o rozłożenie spłaty na raty, jak również zgromadzone już w tym celu przez S. P. środki (k. k. 162-163), Sąd w myśl art. 212 § 3 KC rozłożył spłatę uczestniczki I. P. na dwie raty: pierwszą w kwocie 100 000 zł płatną w terminie miesiąca od dnia uprawomocnienia postanowienia, z ustawowymi odsetkami na wypadek opóźnienia w płatności. Druga rata w kwocie 88 000 zł winna zostać zapłacona w terminie roku od uprawomocnienia się postanowienia, z ustawowymi odsetkami na wypadek opóźnienia w płatności. Określając terminy płatności stron, Sąd starał się racjonalnie wyważyć interesy uczestników: z jednej strony należało zapewnić I. P. niezwłoczne chociażby częściowe możliwości zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, z drugiej strony należało uwzględnić możliwości finansowe wnioskodawcy i realność zaspokojenia wierzyciela.
S. P. w swym wniosku wniósł o ustalenie, że wnioskodawca poniósł nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny stron: – z tytułu nakładów na budowę domu rodzinnego przed zawarciem związku małżeńskiego – przełożył do akt liczne faktury, z tytułu darowizn otrzymanych od rodziców w (a zatem zarówno przed zawarciem związku małżeńskiego jak i w trakcie trwania małżeństwa), spłaty dwóch kredytów z tytułu ubezpieczenia domu w kwocie 290 zł.
W kwestii żądania rozliczenia wydatków z majątku osobistego na majątek wspólny, oraz darowizn uczynionych przez rodziców wnioskodawcy dla wnioskodawcy przed zawarciem małżeństwa – było to żądanie nieuzasadnione co do zasady i podlegało oddaleniu. Takie zapatrywanie Sądu wynika z analizy ustroju małżeńskiego, który z woli stron został poddany umownemu rozszerzeniu. W tym zakresie Sąd zważył co następuje:
Analizując zawartą umowę rozszerzającą majątek osobisty do majątku wspólnego należy stwierdzić, że dotyczyła ona składników majątku nabytych przez każdego z małżonków w przeszłości – także tych nabytych przed zawarciem związku małżeńskiego. Umowa nie wyróżniała konkretnych składników majątku, które strony poddają konkretnie wspólności rozszerzonej, lecz dotyczyła wszystkich składników majątku nabytych przed zawarciem związku małżeńskiego.
Mocą powyższej umowy, I. P. stała się m. in właścicielem nieruchomości położonych w Z. (na zasadach wspólności małżeńskiej). Umowa nie ograniczała się jednak tylko do rozszerzenia wspólności na przedmiotowe nieruchomości, lecz na wszystkie składniki majątku sprzed zawarcia związku małżeńskiego. Jak czytamy w paragrafie 2 przedmiotowej umowy: aktem niniejszym rozszerzają małżeńską wspólność majątkową wynikającą z zawartego przez nich związku małżeńskiego na składniki majątku nabyte przez nich przed zawarciem związku”. Z zakresu wspólności strony wyłączyły wyraźnie jedynie przedmioty służące wyłącznie do użytku osobistego każdego z małżonków tj odzież kosmetyki i biżuteria.
Analiza przedmiotowej umowy wskazuje, że S. i I. P. poddali ustrojowi wspólności małżeńskiej rozszerzonej wszystkie składniki majątku osobistego nabyte przed zawarciem małżeństwa, w tym: nieruchomości w Z. otrzymane przez S. P. od rodziców przed zawarciem związku małżeńskiego w darowiźnie, części składowe i przynależności tej nieruchomości w postaci posadawianego na niej budynku, darowizny pieniężne bądź rzeczowe otrzymane od rodziców S. P. na dom wznoszony na nieruchomości przed zawarciem związku małżeńskiego. Wszystkie te składniki z woli stron zostały w umowie małżeńskiej majątkowej poddane ustrojowi wspólności małżeńskiej majątkowej rozszerzonej.
Żądane przez wnioskodawcę rozliczenie wydatków i darowizn sprzed zawarcia małżeństwa jako nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny było zatem nieuzasadnione co do zasady. Małżonkowie rozszerzyli umownie łączący ich ustrój wspólności majątkowej, w ten sposób, że wszystkie te składniki majątku osobistego zaliczyli na majątek wspólny. Nie sposób czynić nakładów z składników majątku, które umownie stały się majątkiem wspólnym, na inny składnik majątku wspólnego. Takie w istocie było żądanie wnioskodawcy: wnosił on bowiem o rozliczenie darowizn od rodziców jako nakładów i wydatków na budowę domu przed ślubem (przedłożył liczne faktury), podczas gdy darowizny te jak i wydatki na dom jednorodzinny – jako składniki majątku osobistego sprzed zawarcia związku małżeńskiego – zostały w umowie zaliczone na poczet majątku wspólnego małżonków.
Umowa małżeńska majątkowa nie rozszerzała wspólności jedynie na nieruchomość, co wyraźnie wynikało z treści samej umowy. Jak przedstawiono w rozważaniach powyżej, stan prawny pozwalał na rozszerzenie wspólności małżeńskiej majątkowej jedynie na pojedynczy składnik majątku wspólnego (np. na nieruchomość). Strony jednak na etapie zawierania umowy małżeńskiej majątkowej z tej możliwości nie skorzystały, zawierając umowę rozszerzającą wspólność na wszelkie składniki majątku osobistego nabytego przed zawarciem związku małżeńskiego. Ze względu na powyższe, w tym zakresie wniosek S. P. o rozliczenie nakładów należało oddalić. Postanowienie Sądu Rejonowego – XI Wydział Cywilny z dnia 24 maja 2018 r. XI Ns 2952/16
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 3
A. S. i D. S. zawarli związek małżeński. W umowie małżonkowie S. rozszerzyli wspólność majątkową na majątek nabyty przez każde z nich przed zawarciem małżeństwa oraz nabyty w trakcie trwania związku małżeńskiego, z jakiegokolwiek tytułu. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Szczecinie ich małżeństwo zostało rozwiązane przez rozwód z winy obu stron. Wyrok ten uprawomocnił w związku z oddaleniem w tym dniu apelacji stron od wyroku Sądu Okręgowego.
A. S. nabyła prawo wieczystego użytkowania działki nr (…), o obszarze 168 m2, położonej w S. przy ul. (…) na okres 99 lat. Pierwsza opłata z tytułu wieczystego użytkowania wyniosła 1343,85 złotych i została uiszczona przez nabywcę prawa ze środków przekazanych przez D. S.. Uczestniczka wzięła uprzednio udział w przetargu, bowiem posiadała książeczkę mieszkaniową, co stanowiło warunek przystąpienia do ubiegania się o nabycie prawa do nieruchomości. Na działce tej małżonkowie wznieśli budynek mieszkalny w zabudowie szeregowej kiedy to wprowadzili się do nowego domu. Środki na budowę domu pochodziły z wynagrodzenia za pracę wnioskodawcy oraz darowizn dokonanych przez rodziców na rzecz młodych małżonków – 60000 złotych od matki uczestniczki oraz 45000 złotych od rodziców wnioskodawcy. Nieruchomość przy ul. (…), w stanie na chwilę ustania wspólności majątkowej warta jest obecnie 552000 złotych. Mieszka w niej wyłącznie D. S., który w całości ponosi koszty utrzymania nieruchomości, w tym opłaca podatek od nieruchomości. Wnioskodawca nie wynajmuje żadnych części wspólnego domu byłych małżonków. A. S. wraz z synem uczestników K., mieszka obecnie w mieszkaniu należącym do jej rodziców przy ul. (…).
Po zawarciu małżeństwa, A. i D. S. zamieszkali w kawalerce stanowiącej przedmiot własności rodziców uczestniczki, w którego wyborze uczestniczyli, bowiem mieszkanie to miało być dla nich. Lokal był wykończony ze środków należących do małżonków, prace w nim wykonywał głównie ojciec wnioskodawcy – M. S. (1). Darowana uczestnikom postępowania przez matkę A. S. kwota 60000 złotych stanowiła ekwiwalent za kawalerkę, którą mieli opuścić w związku z podjęciem budowy domu.
Sąd Rejonowy zauważył, że uczestniczka postępowania wniosła o ustalenie, iż został dokonany przez nią nakład na nieruchomość wspólną w kwocie 203656 złotych, wywodząc to z faktu, że prawo wieczystego użytkowania, choć opłacone przy nabyciu przez nią przez wnioskodawcę, mogło w ogóle wejść do majątku małżonków (następczo – po rozszerzeniu wspólności), bowiem posiadała ona książeczkę mieszkaniową stanowiącą, warunek przystąpienia do przetargu. Sąd Rejonowy uznał, że nie sposób, na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego podzielić stanowisko A. S. w tej mierze, albowiem brak jest jakichkolwiek dowodów na okoliczność, że środki zgromadzone na książeczce mieszkaniowej uczestniczki, posłużyły do nabycia przedmiotowego prawa. A. S. nie przedstawiła na tę okoliczność żadnego dowodu, a w sytuacji gdy wnioskodawca zaprzeczył, aby taki fakt miał miejsce, nie można było uznać, że został dokonany przez nią nakład z majątku osobistego na majątek wspólny.
Odnosząc się do tej pierwszego roszczenia, zauważyć trzeba, że w istocie nie budzi wątpliwości, że to wnioskodawczyni jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego nabyła prawo użytkowania nieruchomości gruntowej przy ulicy (…) w S., przy czym warunkiem przystąpienia do przetargu było posiadanie przez nią książeczki mieszkaniowej. Zaznaczyć jednak trzeba, że w istocie jest bezsporne, że środki znajdujące się na tej książeczce nie posłużyły do nabycia powyższego prawa majątkowego ani do sfinansowania budowy domu na nabytej nieruchomości gruntowej. W związku z tym nie można w tym zakresie mówić o jakimkolwiek przesunięciu środków majątkowych z majątku osobistego na majątek wspólny, który jest istotą nakładu na cudzy majątek. Podstawowe znaczenie ma jednak okoliczność, że prawo użytkowania nieruchomości gruntowej przy ulicy (…) w S. stanowiło pierwotnie majątek osobisty uczestniczki postępowania, albowiem nabyła go przed zawarciem związku małżeńskiego z uczestnikiem postępowania. Tym samym ewentualne nakłady na to prawo pochodzące z majątku osobistego uczestniczki postępowania byłyby czynione również na jej majątek osobisty.
Sąd Okręgowy wziął pod uwagę, że na podstawie umowy uczestnicy postępowania rozszerzyli wspólność majątkową małżeńską na majątek nabyty przez każdego z nich przed zawarciem małżeństwa oraz nabyty w trakcie trwania związku małżeńskiego. Tym samym na podstawie powyższej umowy w skład ich majątku wspólnego weszło również prawo użytkowania nieruchomości gruntowej przy ulicy (…) w S.. Było to jednak wynikiem woli małżonków o rozszerzeniu łączącego ich ustroju ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej i w związku z tym wartości prawa użytkowania nieruchomości gruntowej przy ulicy (…) w S. nie można traktować jako nakładu na majątek wspólny – niezależnie od sposobu jego nabycia i pochodzenia środków przeznaczonych na pokrycie ceny sprzedaży. Notabene, zauważyć trzeba, że na podstawie umowy jako przedmiot majątku wspólnego należało także traktować środki na książeczce mieszkaniowej założonej dla uczestniczki postępowania przed zawarciem małżeństwa. W konsekwencji, gdyby doszło do wydatkowania środków znajdujących się na tej książeczce na majątek wspólny, to nie można byłoby traktować tego jako nakład z majątku osobistego uczestniczki postępowania.
Odnosząc się do drugiego z roszczeń uczestniczki postępowania wskazać trzeba, że poza sporem pozostaje, że rodzice uczestniczki postępowania darowali na jej rzecz kwotę 60.000 złotych, która została następnie przeznaczona na sfinansowanie budowy domu. W ocenie sądu odwoławczego – Sąd Rejonowy prawidłowo ustalił jednak, że darowizna powyższa była przeznaczona na rzecz obojga małżonków, a w szczególności nie doszło do złożenia przez darczyńców oświadczenia wyłączającego wejście tej darowizny do majątku wspólnego wymaganego przez art. 49 KRO (w brzmieniu obowiązującym do dnia 20 stycznia 2005 roku, mającego zastosowanie w niniejszej sprawie z uwago na treść art. 5 ust. 3 ustawy nowelizującej z dnia 17 czerwca 2004 roku). Postanowienie Sądu Okręgowego – II Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 10 czerwca 2016 r. II Ca 1223/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
