Stosownie do treści art. 31 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Z chwilą ustania małżeństwa dotychczasowa wspólność łączna przekształca się we wspólność ułamkową. Co do zasady, do podziału majątku objętego uprzednio wspólnością ustawową w zakresie nie uregulowanym w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, art. 46 KRO odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów art. 1035-1046 KC, dotyczących działu spadku. Z kolei art. 1035 KC zawiera odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów art. 1036-1046 KC, czyli do przepisów art. 195-221 KC.
Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił.
Zgodnie z art. 1037 § 1 KC w zw. z art. 46 KRO podział majątku wspólnego może nastąpić bądź na mocy umowy między małżonkami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek z nich. Sądowy podział majątku powinien obejmować cały majątek. Jednakże z ważnych powodów może być ograniczony do jego części (art. 1038 § 1 KC w zw. z art. 46 KRO). W postępowaniu o podział majątku wspólnego Sąd ustala jego skład i wartość (art. 684 KPC w zw. z art. 567 § 3 KPC). Zasadą jest natomiast, że podział majątku wspólnego obejmuje przedmioty majątkowe, które były składnikami tego majątku w chwili ustania wspólności ustawowej i które istnieją w chwili dokonywania podziału majątku wspólnego. Nie uwzględnia się zatem przedmiotów, które były objęte wspólnością, ale które zostały zbyte, przy czym wskazuje się, że istotne znaczenie ma sposób zbycia lub zużycia tych przedmiotów. Przedmioty majątkowe zbyte lub zużyte w sposób prawidłowy nie są uwzględniane przy dokonywaniu podziału, natomiast przedmioty majątkowe, które zostały zbyte lub zużyte bezpodstawnie albo roztrwonione, a także przedmioty, które nie weszły do wspólności z winy jednego z małżonków są uwzględniane przy dokonywaniu podziału w ten sposób, że ich wartość zaliczana zostaje na poczet udziału tego z małżonków, którego zawinione zachowanie spowodowało uszczuplenie majątku wspólnego (por. Skowrońska – Bocian E., Rozliczenia majątkowe małżonków, s. 218).
W pierwszej kolejności sąd ustala jakie przedmioty majątkowe podlegają podziałowi. Jako zasadę przyjmuje się, że w toku postępowania o podział majątku wspólnego rozliczeniu podlega całość stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej. Przedmiot podziału stanowią składniki majątku wspólnego należące do niego w chwili ustania wspólności a istniejące w chwili dokonywania podziału (postanowienie SN z dnia 27.08.1979 r., sygn. III CRN 137/79, OSNC 1980/2/33, uzasadnienie uchwały SN z dnia 19.05.1989 r., sygn. III CZP 52/89, OSNC 1990/4-5/60 i postanowienia SN z dnia 07.04.1994 r., sygn. III CZP 41/94), przy czym przedmiotem podziału są wyłącznie aktywa. Następnie Sąd ustala wartość rynkową praw w chwili podziału.
Zgodnie z dyspozycją cytowanego już przepisu art. 46 KRO, od chwili ustania wspólności ustawowej stosuje się odpowiednio do majątku, który był nią objęty, przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku, z mocy odwołania zaś zawartego w art. 680 KPC przepisy o zniesieniu współwłasności.
W tym miejscu wskazać należy, iż wyraźnie preferowanym przez ustawodawcę sposobem zniesienia współwłasności jest podział rzeczy wspólnej, chyba że byłoby to sprzeczne z przepisami ustawy, społeczno – gospodarczym przeznaczeniem rzeczy, bądź też pociągałoby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości (art. 211 KC) – w przypadku, gdy zniesienie współwłasności następuje na mocy orzeczenia sądowego, sąd powinien brać pod uwagę przede wszystkim ten właśnie sposób wyjścia ze współwłasności, chyba że rzecz nie daje się podzielić (art. 212 § 2 KC) albo, że współwłaściciele sami żądają przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich w zamian za spłaty lub sprzedaży, stosowanie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego.
Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności (§ 1). Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny (§ 2). Zastosowanie cytowanego przepisu wymaga zatem wykazania, że jeden z małżonków w trakcie trwania wspólności majątkowej poczynił nakłady z majątku odrębnego na majątek wspólny lub odwrotnie albo też dług jednego tylko z małżonków został spłacony z majątku wspólnego.
Z drugiej strony w postępowaniu o podział majątku wspólnego, poza rozliczeniem nakładowi wydatków poczynionych z majątku odrębnego na majątek wspólny i z majątku wspólnego na majątek odrębny w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej następuje także rozliczenie nakładowi wydatków dokonanych przez każde z byłych małżonków w okresie od ustania wspólności do chwili podziału majtku wspólnego. Sąd w postępowaniu działowym dokonuje więc m.in. rozliczeń z tytułu długów obciążających majątek wspólny i spłaconych w okresie między ustaniem wspólnością dokonaniem podziału majątku dorobkowego (orzeczenie SN z dnia 9.09.1976 r., III CRN 83/76, OSPiKA 1977/9/157 i orzeczenie SN z dnia 19.12.1977 r. III CZP 85/77 OSNCP 1978/5/90). Jednocześnie wskazać trzeba, że do żądań z okresu po ustaniu wspólności nie ma już zastosowania art. 45 k.r. i o., który reguluje zwrot nakładów z majątku odrębnego na majątek wspólny małżonków, a zatem zwrot nakładów czynionych w trakcie trwania wspólności majątkowej. Do rozliczeń między małżonkami z tytułu wydatków i nakładów dokonanych przez jedno z nich w czasie od chwili ustania wspólności do chwili podziału majątku wspólnego – zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 42 k.r. i o. – zastosowanie znajdują przepisy kodeksu cywilnego o współwłasności w częściach ułamkowych, w tym przede wszystkim art. 207 zd. 2 KC Rozliczenie z tego tytułu następuje co prawda w postępowaniuo podział majątku wspólnego, jednakże procesową podstawę tego rozliczenia stanowią przepisy art. 686 KPC w zw. z art. 567 § 3 KPC, a nie art. 567 § 1 KPC.
Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny. Regulacje powyższe stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dług jednego z małżonków został zaspokojony z majątku wspólnego.
Pojęcie nakładów i wydatków, o których mowa w art. 45 KRO, zdefiniował Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 15 września 2004 r., III CZP 46/04, OSNC 2005, nr 9, poz. 152, stwierdzając, że obejmują one „wszystkie przysporzenia na rzecz jednej masy majątkowej, dokonane z uszczerbkiem dla drugiej masy majątkowej”. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 2 października 2008 r., II CSK 203/08, Sąd Najwyższy wskazał, że: „Kodeks rodzinny i opiekuńczy posługując się w art. 45 pojęciami „nakładów” i „wydatków” nie określa ich desygnatów. W piśmiennictwie przyjmuje się, że nakłady i wydatki w rozumieniu tego przepisu, obejmują wszystkie przysporzenia na rzecz jednej masy majątkowej, dokonane z uszczerbkiem dla drugiej masy majątkowej. Podstawą przysporzenia może być czynność faktyczna, jak i jakiekolwiek inne zdarzenie”. Nakładami są koszty poniesione na zachowanie, eksploatację lub ulepszenie rzeczy już istniejącej w majątku, natomiast wydatkami są koszty związane z nabyciem danego przedmiotu (K. Pietrzykowski w: K. Pietrzykowski, Komentarz…, nb 4 do art. 45). Rozróżnienie tych dwóch kategorii nie ma jednak kluczowego znaczenia, gdyż zwrot wydatków i nakładów następuje według takich samych zasad.
Według poglądu przyjętego w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1980 roku, III CZP 46/80, OSNC 1981/11/206w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej w wypadkach szczególnie uzasadnionych rozliczeniu mogą podlegać także nakłady z majątku odrębnego jednego małżonka na majątek odrębny drugiego małżonka. Według tego poglądu wprawdzie brzmienie art. 45 § 1 KRO prowadzi do wniosku, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej nie mogą być rozliczane nakłady dokonane z majątku odrębnego jednego z małżonków na majątek odrębny drugiego, niemniej w sytuacji, gdy chodzi o rozliczenie sumy nakładów dokonywanych na daną nieruchomość, dokonywanie tego rodzaju rozliczeń w postępowaniu odrębnym od postępowania o podział majątku wspólnego okazuje się niecelowe. W przepisie art. 567 KPC uwidacznia się bowiem tendencja do całościowego rozliczania wszystkich nakładów w jednym postępowaniu.
Z przytoczonego przepisu wynika, że rozliczenia z tytułu przesunięć między majątkiem wspólnym a majątkiem osobistym są dokonywane w postępowaniu o podział majątku wspólnego dwukierunkowo. O ile przyjmuje się, że o nakładach i wydatkach z majątku wspólnego na majątek osobisty Sąd orzeka z urzędu (zob. uchwałę SN z 21 lipca 2008 r., III CZP 147/08, OSNC 2009 nr 2, poz. 23), o tyle nie ulega wątpliwości, iż rozstrzygnięcie o zwrocie wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny następuje wyłącznie na wniosek małżonka. Ma to istotne znaczenie zarówno dla sposobu sformułowania żądania, jak i dla rozkładu ciężaru dowodu. Można bowiem przyjąć, że zgłaszany w sprawie o podział majątku wspólnego wniosek jednego z małżonków o zwrot wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny pełni taką samą funkcję jak pozew (por. w tej kwestii uzasadnienie uchwały SN z 6 marca 2015 r., III CZP 115/14, OSNC 2016 nr 2, poz. 17), co oznacza, że ma do niego odpowiednie zastosowanie art. 187 § 1 pkt 1 i 2 KPC
Uczestnik, który domaga się rozliczenia nakładów lub wydatków z majątku osobistego na majątek wspólny powinien więc wskazać nie tylko dokładną kwotę, ale także przytoczyć okoliczności faktyczne uzasadniające to żądanie. Co więcej, do żądania zwrotu wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny ma zastosowanie wynikająca z art. 6 KC zasada ciężaru dowodu. Na uczestniku, który domaga się zasądzenia zwrotu wydatków bądź nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny spoczywa więc powinność udowodnienia nie tylko roszczenia co do zasady (czyli tego, że nakład bądź wydatek został w ogóle poniesiony), ale także co do wysokości (czyli konkretnej kwoty poniesionej z tego tytułu).
Rozliczenie wydatków, nakładów i innych świadczeń z majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego lub odwrotnie, a także rozliczenie długów jednego z małżonków zaspokojonych z majątku wspólnego następuje w postępowaniu nieprocesowym wówczas, gdy toczy się postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej, przewidziane w przepisach art. 567 KPC (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 26 czerwca 2015 r., I ACa 1676/14).
Sąd Najwyższy stwierdził, że roszczenie każdego z małżonków o zwrot nakładów i wydatków z majątku osobistego na majątek wspólny nie wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków, a sąd orzeka o tym zwrocie wyłącznie na wniosek, a nie z urzędu (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., II CKN 395/97, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 1970 r., III CRN 527/69, OSNCP 1970, nr 9, poz. 164).
Dokonując rozliczeń nakładów i wydatków, ich wartość ustala się na podstawie stanu z chwili ich dokonania i cen z chwili orzekania. Do wydatków nie znajdzie zastosowania art. 3581 § 3 KC (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 9 września 2009 r., V CSK 39/2009, LexisNexis nr 2243265, OSN-ZD 2010, nr B, poz. 62).
Zgodnie z art. 33 k.r.io. do majątku osobistego każdego z małżonków należą wymienione w tym przepisie przedmioty. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 50/00, surogacja, o której mowa w art. 33 pkt 3 KRO (obecnie w art. 33 pkt 10 KRO), musi spełnić dwa wymagania: „po pierwsze, aby jedno i to samo zdarzenie spowodowało wyjście określonego przedmiotu z majątku odrębnego i nabycie innego przedmiotu majątkowego, oraz po drugie, aby przedmiot nabyty był uzyskany także w sensie ekonomicznym kosztem majątku odrębnego”. W uzasadnieniu uchwały z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 53/09, Sąd Najwyższy podkreślił, że: „celem surogacji przewidzianej w powołanym przepisie jest zachowanie wartości majątku odrębnego, mimo zmiany jego poszczególnych składników”. A zatem w ustroju ustawowym nie powinna się zmieniać wartość majątku osobistego. Wyłączenie zasady surogacji jest możliwe wyłącznie w intercyzie, czyli umowie majątkowej małżonków rozszerzającej ustrój wspólności majątkowej. Dlatego też, jak podkreślił Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 18 października 1961 r., IV CR 957/60, : „Surogacja nie zachodzi wówczas, gdy przedmiot stanowiący odrębną własność małżonka został zużyty, skonsumowany itp. bądź sprzedany, uzyskane pieniądze zużyte, a nowy przedmiot tego samego rodzaju i o tym samym przeznaczeniu gospodarczym został następnie zakupiony za pieniądze pochodzące z bieżących dochodów małżonka”.
O zaliczeniu nabywanego przedmiotu do majątku wspólnego lub osobistego decyduje porównanie wielkości środków użytych z tych majątków. Nabyty przedmiot wchodzi do tego majątku, z którego pochodzi przeważająca część środków (postanowienie Sądu Najwyższego z 10 kwietnia 2013 r., IV CSK 521/2012, OSNC-ZD 2013, nr D, poz. 83 i z 18 stycznia 2008 r., V CSK 355/2007, Lexis.pl nr 2044672). Pozostałe środki stanowią nakład i podlegają rozliczeniu zgodnie z art. 45. W przypadku gdy nie występuje zdecydowana dysproporcja pomiędzy wielkością środków przeznaczonych z poszczególnych majątków, należy przyjąć, że nabyty przedmiot wchodzi w odpowiednich częściach do majątku wspólnego oraz do majątku osobistego (bądź majątków osobistych). Takie stanowisko jest powszechnie akceptowane w doktrynie (J. Pietrzykowski, w: J. Gajda, J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, J. Winiarz, Kodeks rodzinny…, 2012).
Zasadą zgodnie z art. 43 §l KRO jest, iż udziały małżonków w majątku wspólnym są równe, co stanowi wyraz równego traktowania małżonków i ich równouprawnienia w stosunkach majątkowych po ustaniu wspólności majątkowej, bez względu na stopień, w którym każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego i niezależnie od przyczyny ustania wspólności. Zasada ta odpowiada normalnemu układowi wzajemnych stosunków w małżeństwie, w którym dorobek jest z reguły owocem wspólnych starań obojga małżonków, niezależnie od tego w jakiej postaci starania te przejawiają się, chodzi przy tym o to, aby należycie uwzględnić wartości, jaką w tym zakresie przedstawia osobista praca przy wychowywaniu dzieci i w gospodarstwie domowym, co zresztą przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyraźnie podkreślają w art. 43 § 3 i art. 27. Jednakże przedmiotowa zasada równych udziałów małżonków w majątku wspólnych doznaje wyjątku, tj. możliwości ustalenia przez Sąd nierównych udziałów przy łącznym spełnieniu w myśl art. 43 § 2 KRO dwóch przesłanek: 1) istnienia ważnych powodów i 2) przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu.
Cytowany przepis art. 43 § 2 KRO nie definiuje pojęcia „ważne powody”. Ogólnie rozumie się przez nie takie okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego przemawiają za nieprzyznawaniem jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do powstania której małżonek ten nie przyczynił się. W doktrynie można spotkać się z dwiema grupami poglądów na temat sposobu rozumienia pojęcia „ważnych powodów”. Pierwsza grupa utożsamia pojęcie ważnych powodów, o których mowa w art. 43 § 2 KRO z ważnymi powodami, o których mowa w art. 52 KRO, a więc takich, których wystąpienie decyduje o zniesieniu wspólności ustawowej. Natomiast druga grupa poglądów wyrażanych w piśmiennictwie odrywa definicję tego pojęcia od znaczenia, jakie ma ono na gruncie art. 52 KRO, wskazując iż w porównaniu ze zniesieniem wspólności majątkowej decyzja o ustaleniu nierównych udziałów w majątku wspólnym powoduje znacznie poważniejsze skutki, gdyż w pierwszym wypadku oboje małżonkowie zachowują swoje jednakowe uprawnienia do majątku wspólnego, tyle tylko, że skonkretyzowane w postaci równych udziałów, w drugim natomiast uprawnienia jednego z małżonków ulegają zwiększeniu, zaś uprawnienia jego współmałżonka ograniczeniu, a nawet mogą być w skrajnych wypadkach całkowicie wyeliminowane wskutek pozbawienia go udziału w majątku wspólnym, co przemawia za bardziej restryktywną wykładnią pojęcia „ważnych powodów”.
Ponadto podkreśla się, że w art. 52 KRO chodzi przede wszystkim o powody majątkowe, tymczasem w art. 43 § 2 KRO okoliczności natury majątkowej mieszczą się już w niejednakowym przyczynianiu się małżonków do powstania majątku wspólnego, wobec czego ważnymi powodami są względy natury etycznej, które sprawiają, że w danych okolicznościach równość udziałów małżonków w majątku wspólnym wyraźnie kolidowałaby z zasadami współżycia społecznego, (por. J. St. Piątowski w System Prawa rodzinnego i opiekuńczego, Ossolineum 1985 r., s. 490) Podkreślić przy tym należy, iż taki sposób interpretacji pojęcia ważnych powodów jest ugruntowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który w postanowieniu z 28.04.1972 r. (sygn. III CRN 626/1971, niepublik.) i postanowieniu z 5.10.1974 r. (sygn. III CRN 190/1974, niepublikow.) wskazywał, iż przy ocenie istnienia ważnych powodów w rozumieniu art. 43 § 2 KRO należy mieć na uwadze całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli i za ważne mogą być uznane tylko takie powody, które zasługują na aprobatę w świetle zasad współżycia społecznego. U podstaw art. 43 § 2 KRO leży bowiem założenie, że tylko w małżeństwie prawidłowo funkcjonującym usprawiedliwione są równe udziały w majątku wspólnym, mimo że małżonkowie w różnym stopniu przyczyniali się do jego powstania. Opiera się ono na więziach osobistych i gospodarczych między małżonkami oraz na obowiązku wzajemnej pomocy. Z orzeczeń Sądu Najwyższego z 30.11.1972 r (sygn. III CRN 235/1972, opublik. w OSNC 1973 r, nr 10, poz. 174) i z 26.11.1973 r (sygn. III CRN 227/1973, opublik. w OSNC 1974 r, nr 11, poz. 189) i z 27.06.2003 r. (sygn. IV CKN 278/2001, opublik. w OSNC 2004 r, nr 9, poz. 146) wynika nadto, iż z ważnymi powodami w rozumieniu art. 43 § 2 KRO mamy nie w każdym przypadku, gdy zachodzi faktyczna nierówność przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego, lecz wyłącznie wówczas, gdy małżonek przeciwko któremu zostało skierowane żądanie ustalenia nierównego udziału, w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się do powstania majątku wspólnego stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych. Przyczyna żądania ustalenia nierównych udziałów leży zatem przede wszystkim w dysharmonii stosunków między małżonkami, z których jedno zachowywało się nagannie.
Oznacza to, że w ramach art. 43 § 2 KRO należy stosować zasadę zawinienia, która zawsze działa na niekorzyść małżonka postępującego nagannie w ten sposób, że jeśli nie przyczynił się on do powstania majątku wspólnego Sąd ustali udziały z uwzględnieniem wysokości, w jakiej oboje małżonkowie przyczyniali się do powstania majątku wspólnego, natomiast jeśli małżonek postępujący nagannie przyczynił się do powstania majątku w większym stopniu przez np. wyższe zarobki, to Sąd odmówi ustalenia udziału w majątku na jego korzyść, kierując się zasadą nemo turpitudinem sua allegans audiatur. (por. glosa Tadeusza Smyczyńskiego do postanowienia SN z 6.01.2000 r, sygn. I CKN 320/1998, opublik. w OSP 2001 r, nr 9, poz. 136).
Przy ocenie istnienia ważnych powodów w celu ochrony interesów małżonka osiągającego niższe dochody, z uwagi na dyspozycję art. 43 § 3 KRO i art. 27 KRO, należy przyjąć ograniczenia czasowe, tak aby doniosłość prawną miały tylko takie powody, które powstały w czasie trwania wspólności majątkowej, a należałoby wykluczyć takie okoliczności, które zaistniałyby po ustaniu tejże wspólności, gdyż w przeciwnym razie nie można by wykluczyć sytuacji gdy w przypadku orzekania w przedmiocie żądania ustalenia nierównych udziałów w kilka, czy- co również częstokroć się zdarza- w kilkanaście lat po ustaniu wspólności ustawowej, ocenie miałby podlegać okres, w którym małżonków np. na skutek trwałego rozkładu pożycia (nawet przy separacji faktycznej) nie łączyły żadne więzy osobiste i gospodarcze, czy ich wzajemne stosunki nie odpowiadałyby ogólnie przyjętym normom społecznym.
Drugą przesłanką ustalenia nierównych udziałów jest w różnym stopniu przyczynienie się do powstania majątku wspólnego, przez które to przyczynienie się należy rozumieć całokształt starań każdego małżonka o założoną przez siebie rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb. O stopniu tego przyczynienia się nie decyduje wyłącznie wysokość dochodów osiąganych przez małżonków. Stosownie do treści art. 43 § 3 KRO przy ocenie, w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Przy czym wartości tej pracy nie można szacować według kryteriów szacowania wartości odpłatnych usług. Z reguły w normalnie funkcjonującej, przeciętnej rodzinie nie może być mowy o nierównym przyczynieniu się małżonków do powstania majątku wspólnego, gdy utrzymaniem rodziny zgodnie z ustalonym przez małżonków podziałem ról zajmuje się maż, a niepracująca zarobkowo żona zajmuje się wychowywaniem dzieci i pracą w gospodarstwie domowym (por. Marek Sychowicz w Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem pod red. Kazimierza Piaseckiego, Warszawa 2002 r., s. 235).
Podkreślić należy, iż same tylko wyliczenia rachunkowe nie mogą stanowić wystarczającej podstawy do ustalenia stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego i nie mogą przesądzać o określeniu tego stopnia, gdyż powinno ono następować także przy uwzględnieniu wartość niematerialnych. Ewentualny zarzut przyczyniania się małżonka nie pracującego zarobkowo w stopniu mniejszym do powstania majątku wspólnego, aniżeli byłoby to możliwe może być ewentualnie aktualny, gdy małżonek ten ponadto nie wychowuje dzieci czy też jego nakład pracy w gospodarstwie domowym jest niewielki.
W tym miejscu należy wskazać, iż zgodnie z art. 6 KC ciężar udowodnienia istnienia przesłanek warunkujących ustalenie nierównych udziałów spoczywa na tym, kto zgłosił wniosek o ustalenie nierównych udziałów (zob. postanowienie SN z 2.10.1997 r., sygn. II CKN 348/97, niepublik.)
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Sąd ustalił, że przedmiotem podziału majątku dorobkowego po E. N. i M. N. (1) oraz zniesienia współwłasności są:
1. nieruchomość objęta księgą wieczystą (…), położona w N., składająca się z działek ewid. nr (…) i (…) o łącznej powierzchni 0,0169 ha o wartości 17.925 złotych
2. nieruchomość objęta księgą wieczystą (…), położona w N., składająca się z zabudowanej działki ewid. nr (…) o powierzchni 0,0340 ha o wartości 488.650 złotych
3. samochód osobowy marki S. (…), nr rej. (…), nr VIN (…) o wartości 22.500 złotych (punkt I orzeczenia).
Powyższych ustaleń Sąd dokonał na podstawie zgodnych oświadczeń wnioskodawczyni oraz uczestników. Początkowo uczestniczka L. B. (1) legitymując się dowodem rejestracyjnym, wskazywała, że jest wyłączną właścicielką samochodu opisanego szczegółowo w punkcie 3 i sprzeciwia się objęciu go niniejszym postępowaniem. Samochód ten został jednak nabyty ze środków pieniężnych zgromadzonych przez E. N. z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, w czasie trwania związku małżeńskiego z M. N. (1), a w konsekwencji przedmiot ten wchodzi do majątku wspólnego małżonków ( art. 31 § 1 KRO w zw. z art. 31 § 2 pkt 2 KRO).
Podkreślić należy, iż sama okoliczność wpisania w dowodzie rejestracyjnym uczestniczki L. B. (1) nie przesądza, że jest ona właścicielem samochodu, nawet wówczas, gdy wpis został dokonany na podstawie przedłożonego w Starostwie Powiatowym postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Dowód rejestracyjny nie stanowi dowodu własności pojazdu, jest jedynie administracyjnym potwierdzeniem nadania pojazdowi wymaganych numerów rejestracyjnych oraz służy do potwierdzania innych czynności o charakterze administracyjnym jak np. ważność badań technicznych pojazdu. Dowód rejestracyjny nie przesądza o prawie własności pojazdu. Ustalenie prawa własności odbywa się w oparciu o reguły prawa cywilnego. Jeżeli nie budzi wątpliwości, że pojazd został nabyty przez E. N. ze środków pochodzących z majątku wspólnego, to oznacza, że podobnie jak np. działka (…) stanowił on współwłasność M. N. (1) i E. N., a na skutek śmierci E. N. doszło do powstania współwłasności w częściach ułamkowych po 1/2 części na rzecz M. N. (1) oraz spadkobierczyni E. L. B. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 26 września 2017 r. I Ns 6/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
