Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków. Brak takiej zgody powoduje ograniczenie odpowiedzialności małżonka-dłużnika w zasadzie do jego majątku osobistego (art. 41 § 2 KRO). W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, w poprzednio obowiązującym stanie prawnym, przyjmowano dopuszczalność zaskarżenia przez wierzyciela skargą pauliańską czynności prawnej (darowizny) dokonanej przez oboje małżonków na rzecz osoby trzeciej (m.in. dziecka tych małżonków), gdy przedmiot darowizny wchodził do ich majątku wspólnego i nastąpiły wszystkie przesłanki zaktualizowania się skargi (art. 527 KC). Orzeczenia takie zapadły na tle poprzednio obowiązującego przepisu art. 41 KRO, zgodnie z którym małżonek mógł co do zasady odpowiadać za długi małżonka – dłużnika majątkiem wspólnym (Dz.U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59). Nie było wątpliwości co do tego, że skarga pauliańska mogła służyć wierzycielowi (np. wekslowemu) dla uznania za bezskuteczną umowy darowizny nieruchomości rolnej, w której darczyńcami byli oboje małżonkowie i mieli oni status dłużników wekslowych (art. 47 prawa wekslowego). Oboje byli zatem dłużnikami w rozumieniu art. 527 KC (por. wyrok Sądu Najwyższego dnia 9 maja 2001 r., II CKN 469/10). Dłużnikami w rozumieniu art. 527 KC mogą być zawsze dłużnicy odpowiadający solidarnie za dług wobec wierzyciela (np. wspólnik spółki jawnej jest wobec wierzyciela tej spółki dłużnikiem w rozumieniu art. 527 i 530 KC w zw. z art. 22 § 2 KSH; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2006 r., II CSK 250/06, OSNC 2007, z. 10, poz. 155; por. też art. 30 KRO).
Przyjmowano także dopuszczalność skargi pauliańskiej w sytuacji, w której status prawny dłużnika miał tylko jeden z małżonków, a przedmiot zaskarżonej skargą umowy darowizny – dokonanej przez małżonków – wchodził do ich majątku wspólnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2004 r., III_CZP_7/03 OSP 2004, z. 9, poz. 116; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01, OSNC 2004, z. 9, poz. 138.). Niezależnie od różnic w zakresie prawnego określenia sytuacji prawnej małżonka niebędącego dłużnikiem wobec wierzyciela współmałżonka (np. status zbliżony do sytuacji dłużnika rzeczowego, odpowiadającego określoną tylko masą majątkową, sam fakt istnienia odpowiedzialności i możliwość prowadzenia egzekucji przez wierzyciela po uzyskaniu klauzuli wykonalności wobec małżonka – niedłużnika), należy stwierdzić, że trafnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego traktowano jednak małżonka odpowiadającego na podstawie art. 41 § 1 KRO (w poprzednim brzmieniu) za „dłużnika” w rozumieniu art. 527 i n. KC. Jeżeli ex lege przewidziano odpowiedzialność cywilną małżonka (ograniczoną do majątku wspólnego, art. 41 § 1 KRO) za dług innego małżonka (odpowiedzialność za dług cudzy), to również wobec małżonka odpowiadającego za dług cudzy mogą zaktualizować się przesłanki skargi pauliańskiej, jeżeli w wyniku czynności prawnej obu małżonków powstał stan uniemożliwiający zaspokojenie chronionej wierzytelności także z majątku wspólnego (art. 527 § 2 KC). Przyznanie małżonkowi dłużnika statusu prawnego dłużnika w rozumieniu art. 527 KC pozwala na przyjęcie bezskuteczności czynności prawnej dokonanej przez obu małżonków w całości, a nie tylko w odniesieniu do małżonka zadłużonego wobec wierzyciela (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03).
W obecnym stanie prawnym małżonek dłużnika nieudzielający zgody na zaciągnięcie określonego zobowiązania nie odpowiada w zasadzie za to zobowiązanie nawet majątkiem wspólnym poza pewnymi wyjątkami (art. 41 § 1 i 2 KRO). Z rozwiązaniem takim skorelowane zostało uprawnienie wierzyciela przewidziane w art. 52 § 1a KRO Wierzyciel ma bowiem możliwość żądania ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej małżonków (nawet w czasie trwania związku małżeńskiego), jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków; rozdzielność taka powstaje w zasadzie z dniem oznaczonym w wyroku (art. 52 § 1a KRO). Otwiera się wówczas możliwość uzyskania zaspokojenia należności wierzyciela z majątku osobistego zadłużonego małżonka. W ten sposób dochodzi do zagwarantowania stosownej ochrony prawnej także małżonkowi niebędącego dłużnikiem, który wcześniej nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez małżonka.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. np. uzasadnienie wyroku z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01) trafnie zauważono, że przyjęte rozwiązania w zakresie ukształtowania odpowiedzialności małżonka za długi innego małżonka (w poprzednim i obecnym stanie prawnym), nie mogą eliminować lub ograniczać możliwości dokonywania kontroli pauliańskiej rozporządzeń, obejmujących składniki majątku wspólnego i dokonywanych przez małżonków in fraudem creditoris (art. 527 i n. KC). W przeciwnym razie doszłoby do znacznego osłabienia zasadniczych funkcji ochronnych tego uniwersalnego środka prawnego przysługującego wierzycielom i związanego z każdą wierzytelnością (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2009 r., V CKN 184/09, OSNC-ZD 20010, z. 3, poz. 86). Nie odpowiadałoby to z pewnością także podstawowym założeniom reformy małżeńskiego prawa majątkowego dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz.U z 2004 r. Nr 162, poz. 1691), mającej przecież na celu unowocześnienie reguł uczestniczenia małżonków pozostających we wspólności ustawowej w obrocie prawnym.
Powstaje kwestia ujęcia podstawowych, obiektywnych i subiektywnych przesłanek skuteczności skargi pauliańskiej w razie dokonania czynności prawnej przez obu małżonków, obejmującej składniki ich majątku wspólnego, gdy małżonek niebędący dłużnikiem nie odpowiada majątkiem wspólnym za dług cudzy i nie można mu (jak w poprzednim stanie prawnym) przypisać statusu dłużnika w rozumieniu art. 527 KC.
Ochronny cel skargi pauliańskiej przemawia na pewno za tym, aby dopuścić taką skargę także wówczas, gdy nielojalne wobec wierzyciela rozporządzenie majątkowe podejmowane było nie tylko przez małżonków mających status dłużników w rozumieniu art. 527 KC, ale przynajmniej – z udziałem jednego takiego dłużnika, zadłużonego wobec wierzyciela. Sam udział małżonka niebędącego dłużnikiem wierzyciela w czynności prawnej noszącej cechy czynności fraudacyjnej (po stronie małżonka – dłużnika) powinien być wystarczającą okolicznością przemawiającą za możliwością uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela (art. 532 KC), a nie tylko – za zakwestionowaniem jej skuteczności wobec zadłużonego małżonka (konstrukcja tzw. częściowej bezskuteczności). Przepisy art. 531 § 1 KC i art. 532 KC, a także wyraźnie egzekucyjny cel skargi pauliańskiej przesądzają o możliwości uznania za bezskuteczną całej zaskarżonej czynności prawnej, a nie jej części, ujętej podmiotowo (wobec określonego podmiotu) lub przedmiotowo (w odniesieniu do wyodrębnionej części czynności prawnej). Jednakże przy konstruowaniu dalszych przesłanek skargi pauliańskiej powinien być brany pod uwagę fakt niedłużniczego statusu małżonka osoby zadłużonej w tym sensie, iż istotne są tu okoliczności dotyczące jedynie zadłużonego małżonka (dłużnika w rozumieniu art. 527 KC), a przede wszystkim – skutek kwestionowanej czynności w postaci niewypłacalności dłużnika (art. 527 § 2 KC), świadomość pokrzywdzenia wierzyciela przez dłużnika i świadomość tego stanu rzeczy u pozwanej osoby trzeciej (art. 527 § 1 in fine KC). To jedynie zachowanie się małżonka – dłużnika powinno nosić bowiem cechy działania in fraudem creditoris.
Odwołując się do dogmatycznej konstrukcji majątku w prawie cywilnym, należy przyjąć, że w niektórych sytuacjach (m.in. w związku z ustrojem wspólności majątkowej) majątek może obejmować kilka odrębnych mas majątkowych. W tej sytuacji rozporządzenie przez obu małżonków składnikiem należącym do majątku wspólnego niewątpliwie zmniejsza majątek każdego z małżonków, w tym także- majątek zadłużonego małżonka. Nie można jednak zgodzić się ze stanowiskiem, że między czynnością małżonków (darowizną) a stanem niewypłacalności dłużnika brak jest zawsze „bezpośredniego związku przyczynowego” w rozumieniu art. 527 § 2 KC. Stanowisko takie bowiem zakłada to, że uszczuplenia masy majątku wspólnego w wyniku czynności obu małżonków zawsze pozostawałoby indyferentne prawnie, skoro wierzyciel i tak nie mógłby prowadzić egzekucji z majątku wspólnego w związku z zadłużeniem tylko jednego z małżonków. Tymczasem skarga pauliańska służy do ochrony wierzytelności uprawnionego przy konieczności uwzględniania stanu całego majątku dłużnika, niezależnie od jego struktury prawnej, tj. występujących w nim mas majątkowych.
Toteż właśnie w toku procesu pauliańskiego wierzyciel mógłby wykazywać omawianą, obiektywną przesłankę niewypłacalności małżonka-dłużnika, m.in. poprzez odpowiednie zestawienie wartości składnika majątkowego objętego rozporządzeniem z rozmiarem chronionej wierzytelności, określenie składu majątku wspólnego (np. przedmiot darowizny wyczerpuje cały majątek wspólny) i realnej prognozy uzyskania zaspokojenia po ustaniu wspólności majątkowej stron (np. na podstawie art. 52 § 1a KRO). Jednocześnie wierzyciel mógłby dowodzić, że taki stan niewypłacalności został spowodowany zaskarżoną czynnością prawną małżonków (dokonaną darowizną), a nie innymi możliwymi przyczynami.
Dopuszczalność skorzystania przez wierzyciela ze skutecznej ochrony pauliańskiej wierzytelności (uzyskanie wyroku jeszcze w okresie istnienia wspólności majątkowej między małżonkami) rodzi jednak pytanie o możliwość prowadzenia egzekucji na podstawie tego wyroku wobec osoby trzeciej z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności prawnej uznanej za bezskuteczną „wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły” (art. 532 KC).
Nie sposób przyjmować de lege lata, że prawomocny wyrok pauliański, zaopatrzony w klauzulę wykonalności, mógłby stanowić podstawę skutecznej egzekucji przeciwko osobie trzeciej, oczywiście, po uzyskaniu także tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi-dłużnikowi, skoro przedmiot zaskarżonej darowizny znajduje się już w majątku pozwanej osoby trzeciej. Rozstrzygnięcia bowiem wymaga to, jaką „korzyść majątkową” w rozumieniu art. 527 § 1 KC nabyła osoba trzecia, ponieważ egzekucja wierzyciela mogłaby być skierowana jedynie do tej korzyści (art. 532 KC). Wzgląd na ochronę małżonka niebędącego dłużnikiem pozwala przyjąć, że egzekucja taka nie może być jednak kierowana do całego przedmiotu czynności prawnej (darowizny). Odmienne stanowisko stanowiłoby naruszenie przyjętego de lege lata rozwiązania prawnego, zgodnie z którym małżonek niebędący dłużnikiem nie odpowiada w ogóle (nawet majątkiem wspólnym), jeżeli wcześniej nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez drugiego małżonka wobec wierzyciela (art. 41 § 1 KRO). Jeżeli w konsekwencji uzyskania wyroku pauliańskiego przeciwko osobie trzeciej egzekucja z majątku tej osoby mogłaby odnosić się tylko do przedmiotów majątkowych, które wyszły z majątku wspólnego lub do niego nie weszły (art. 532 KC), to wspomniane ograniczenie ustawowe, eksponujące potrzebę ochrony małżonka niebędącego dłużnikiem i niewyrażającego zgody na zaciągniecie zobowiązania przez małżonka, powinno pojawić się właśnie w tym stadium realizacji ochrony pauliańskiej wierzyciela.
Oznacza to, że wierzyciel nie mógłby jednak prowadzić egzekucji z przedmiotu majątkowego objętego czynnością prawną uznaną za bezskuteczną, skoro wyłączona została odpowiedzialność małżonka niebędącego dłużnikiem z majątku wspólnego, a trwa jeszcze taka wspólność po wygraniu przez wierzyciela procesu paulianskiego. Chcąc uzyskać zaspokojenie chronionej wierzytelności na podstawie wyroku pauliańskiego, wierzyciel powinien natomiast uruchomić odpowiednie środki prawne, które doprowadzą do ustania ustroju majątku wspólnego między małżonkami (art. 52 § 1a KRO), jeżeli takie ustanie nie nastąpiło wcześniej z określonej przyczyny (por. np. art. 52 § 1 KRO, art. 47 KRO, art. 54 KRO). Powołując się na art. 52 § 1a KRO, wierzyciel zatem mógłby uprawdopodobnić, że „zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków”. Jeżeli legitymuje się już tytułem wykonawczym (pauliańskim) przeciwko osobie trzeciej i tytułem wykonawczym przeciwko małżonkowi – dłużnikowi, to zniesienie na jego wniosek wspólności majątkowej małżeńskiej miałoby swoje uzasadnienie właśnie w tym, że istnieje potrzeba „zaspokojenia wierzytelności” w wyniku egzekucji z przedmiotu majątkowego, który wszedł do majątku osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 KC, i to w takim zakresie, w jakim można określić udział małżonków w poszczególnych składnikach ich byłego majątku wspólnego. W wyniku ustania wspólności majątkowej małżonków do składników tego majątku mają zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Udział taki wyznaczałby możliwy zakres zaspokojenia wierzyciela z przedmiotu czynności prawnej uznanej za bezskuteczną (darowizny), co oznaczałoby konieczność odpowiedniego oszacowania takiego przedmiotu. W konsekwencji udział taki wyznaczałby zakres ochrony pauliańskiej udzielonej wierzycielowi jednego z małżonków uwzględniającej także interes prawny także pozwanej osoby trzeciej w procesie pauliańskim. Korzyść majątkowa osoby trzeciej, określona przy pomocy udziału małżonka niebędącego dłużnikiem w majątku wspólnym, uzyskana na podstawie zaskarżonej umowy darowizny, nie została bowiem uzyskana in fraudem creditoris w rozumieniu art. 527 KC.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W stosunku do powoda uznano wyrokiem za bezskuteczną umowę darowizny lokalu mieszkalnego w domu wielomieszkaniowym wraz z prawem własności wspólnych części budynku i urządzeń służących do wspólnego użytku właścicieli lokali (art. 527 KC i art. 531 KC). Umowa darowizny została zawarta między H. P. i J. P. (małżeństwem) i ich synem, pozwanym w procesie pauliańskim. Chroniona wierzytelność wynikała z nakazu zapłaty wystawionego przeciwko dłużnikowi J. P. Prowadzona przeciwko temu dłużnikowi egzekucja z należących do niego ruchomości została umorzona, ponieważ ruchomości te były obciążone zastawem rejestrowym. Objęta darowizną nieruchomość lokalowa należała do majątku wspólnego dłużnika i jego małżonki. Sąd Rejonowy nie miał wątpliwości co do tego że skarga pauliańska dopuszczalna będzie wówczas, gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, a przedmiot zaskarżonej umowy darowizny wchodził do majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka. Sąd trafnie stwierdził, że w wyniku darowizny dokonanej przez obu małżonków na rzecz ich dziecka zmniejszył się majątek zadłużonego małżonka. Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 12 maja 2011 r. III CZP 19/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
