Problematyka ubezwłasnowolnienia była wielokrotnie przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego, z którego wynika konieczność starannego rozważenia konkretnego przypadku, ustalenia elementu celowości ubezwłasnowolnienia, interesu i dobra danej osoby. Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy czy inne zaburzenia psychiczne same przez się nie stanowią wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz mogą je uzasadniać tylko wówczas, gdy osoba taka potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw. Zależy to od rodzaju i stopnia choroby czy zaburzenia psychicznego, chorób współwystępujących oraz indywidualnych objawów występujących u danej osoby. Każde ubezwłasnowolnienie musi być zaprzesłankowane nie tylko samą chorobą psychiczną, ale także elementem celowości, dla której instytucja ubezwłasnowolnienia została ustanowiona. Cel zaś tej instytucji musi zawsze polegać na niesieniu pomocy danej osobie w załatwianiu jej spraw osobistych i majątkowych.
Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną wyłącznie w interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 KC nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 KC potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego. Zważyć trzeba, że o potrzebie całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń (art. 13 § 1 in fine KC) decyduje stan zdrowia osoby, która ma być ubezwłasnowolniona i jego wpływ na możność kierowania swoim postępowaniem – istniejący w chwili orzeczenia. Okoliczność, że w bliższej nieokreślonej przyszłości musi nieuchronnie nastąpić pogorszenie się stanu zdrowia nie uzasadnia orzeczenia całkowitego ubezwłasnowolnienia, gdy z aktualnej sytuacji ze względu na interes tej osoby i interes społeczny wystarczy ubezwłasnowolnienie częściowe (por. postanowienie SN z 3.06.1974 roku, II CR 253/74).
Ustawowe przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego określa przepis art. 16 § 1 KC, zgodnie z którym należy rozważyć i ustalić, czy w przypadku stwierdzenia u uczestnika niedorozwoju umysłowego nie uzasadniającego całkowitego ubezwłasnowolnienia, potrzebna jest mu pomoc do prowadzenia jego spraw. Wskazać należy, że stwierdzenie występowania ustawowych przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego musi być uzupełnione, przez uwzględnienie dodatkowego elementu, a mianowicie potrzeby ochrony interesów osobistych: potrzeby leczenia, jak i majątkowych – uczestnik posiada majątek.
Wskazać należy, że ubezwłasnowolnienie może być orzeczone tylko w interesie i dla osoby, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy celu zapewnienia jej pomocy w prowadzeniu swych spraw lub uzupełnienia braku możności kierowania swym postępowaniem.
W doktrynie całkowite ubezwłasnowolnienie z uwagi na drastyczną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki, traktowane jest jako środek nadzwyczajny, a jego stosowanie ograniczone jest tylko do sytuacji, w których jest ono nieuniknione.
Przesłanką podstawową całkowitego ubezwłasnowolnienia, charakterystyczną dla tej instytucji, jest kwalifikowana niemożność kierowania swoim, szeroko rozumianym, postępowaniem przez osobę fizyczną, czyli dysfunkcja mentalna wywołana ściśle określonymi przyczynami. Słowo „niemożność” wskazuje na brak, mentalnego, świadomego kontaktu z otoczeniem i na niemożność intelektualnej oceny swojej sytuacji. Niemożność kierowania sobą musi występować aktualnie w chwili orzekania ubezwłasnowolnienia, a nie tylko potencjalnie, jako typowe samodzielne następstwo danej dysfunkcji. Sama choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenie psychiczne (art. 13 § 1 in fine KC) nie są przesłanką ubezwłasnowolnienia, a tylko przyczyną podstawowej przesłanki, czyli niemożności kierowania postępowaniem.
Zważyć zatem trzeba, że o potrzebie całkowitego ubezwłasnowolnienia osoby pełnoletniej z powodu niedorozwoju umysłowego decyduje stan zdrowia osoby, której dotyczy postępowanie sądowe i wpływ tegoż niedorozwoju na możność samodzielnego prowadzenia przez tę osobę jej spraw w chwili orzekania (art. 316 § 1 KPC w zw. z art. 391 § 1 KPC i art. 13 § 2 KPC).
Oczywiście zgodnie już z przytoczonym przepisem art. 13 § 1 KC niedorozwój umysłowy sam przez się nie stanowi wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz może je uzasadniać tylko wówczas, gdy uczestnik z powodu stwierdzonego niedorozwoju umysłowego nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.
Zgodnie z § 1 art. 547 KPC osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania; wysłuchanie powinno odbyć się w obecności psychologa oraz w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. Zgodnie zaś z § 2 zdanie 1. w celu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego.
Reasumując, zgodnie z regulacją art. 13 § 1 KC ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone, o ile łącznie spełnione są przesłanki: osoba, której dotyczy postępowanie ma ukończone 13 lat, stwierdzono u niej chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne oraz niemożność kierowania swym postępowaniem. Pomimo spełnienia tych przesłanek sąd nie musi ubezwłasnowolnić osoby, jeżeli uzna, że jest to niewskazane z punktu widzenia ubezwłasnowolnienia, dobra tej osoby.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Sprawa sądowa opracowana przez KancelarięPostanowieniem Sąd Okręgowy ubezwłasnowolnił całkowicie uczestnika postępowania K. H., z powodu zaburzeń psychicznych. Na podstawie opinii biegłych z zakresu psychiatrii i psychologii Sąd Okręgowy ustalił, że u K. H. występuje zespół otępienny umiarkowanego stopnia. Objawia się on obniżeniem poziomu sprawności umysłowej, utrudniając lub uniemożliwiając samodzielne funkcjonowanie w zwykłych warunkach życiowych, co przejawia się zwłaszcza utrudnieniem właściwego pojmowania, rozumowania, uczenia się i reagowania w nowych sytuacjach oraz tworzenia i odtwarzania śladów pamięciowych. Ogranicza to w istotny sposób samodzielne funkcjonowanie K. H., który z tej przyczyny wymaga nadzoru. Uczestnik pamięta jedynie dobrze utrwalone informacje. Wykazuje zaburzenia w orientacji w najbliższej okolicy. Nie pamięta, co ostatnio robił i jak nazywają się bliskie mu osoby. Jego aktywność jest zwykle krótkotrwała i znaczenie ograniczona. Z tych względów nie potrafi ani rozeznać, ani pokierować sprawami dotyczącymi jego finansów, zdrowia i innymi, osobistymi. Wymaga całkowitej pomocy w tym zakresie.
Biegli dodatkowo wyjaśnili, że zespół otępienny, jaki występuje u uczestnika postępowania, jest schorzeniem o niepomyślnym rokowaniu. Można go jedynie spowolnić lekami lub rozmowami. Nie jest możliwy powrót K. H. do funkcjonowania sprzed choroby. Uczestnik jest całkowicie bezkrytyczny wobec objawów, które u niego występują. Nie rozumie zaistniałej sytuacji i konieczności przyjmowania leków. Gdyby zażył leki przed badaniem przez biegłych, nie wpłynęłoby to negatywnie na wynik badania, bowiem leki poprawiają stan jego zdrowia.
W toku postępowania ustalono, że K. H. pamięta jedynie dobrze utrwalone informacje, wykazuje zaburzenia w orientacji w najbliższej okolicy oraz nie pamięta co robił ostatnio i jak nazywają się bliskie mu osoby. Jego aktywność jest zwykle krótkotrwała i znaczenie ograniczona. Z tych względów nie może rozeznać ani pokierować swoimi sprawami dotyczącymi finansów, zdrowia czy innymi sprawami osobistymi. Wymaga całkowitej opieki w tym zakresie.
Istnieją podstawy ubezwłasnowolnienia uczestnika postępowania, który nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować bez stałej pomocy osób mu bliskich oraz nie jest w stanie samodzielnie podejmować decyzji dotyczących jego życia osobistego, dysponowania majątkiem i leczenia, w tym zażywania leków. Sytuacja osobista, życiowa i decyzje podjęte po śmierci żony, które K. H. usunął ze swojej pamięci, także z uwagi, jak można sądzić, na brak zaangażowania jego obecnej żony w związek małżeński, uzasadniają orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego. Jego stan psychiczny nie umożliwia mu samodzielnej egzystencji, rozpoznawanie znaczenie swoich czynów, kontroli zachowania i samodzielnego kierowania swoim postępowaniem. Konieczna jest stała pomoc, którą świadczyć mogą i już teraz w granicach swoich możliwości świadczą jego najbliżsi. Z tych względów, podzielając pogląd, że należy wykazywać się szczególną ostrożnością oraz przede wszystkim badać interes i dobro osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, Sąd Okręgowy orzekł całkowite ubezwłasnowolnienie K. H. Postanowienie Sądu Apelacyjnego – V Wydział Cywilny z dnia 8 lutego 2018 r. V ACa 259/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
