Problematyka ubezwłasnowolnienia była wielokrotnie przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego, z którego wynika konieczność starannego rozważenia konkretnego przypadku, ustalenia elementu celowości ubezwłasnowolnienia, interesu i dobra danej osoby. Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy czy inne zaburzenia psychiczne same przez się nie stanowią wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz mogą je uzasadniać tylko wówczas, gdy osoba taka potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw. Zależy to od rodzaju i stopnia choroby czy zaburzenia psychicznego, chorób współwystępujących oraz indywidualnych objawów występujących u danej osoby. Każde ubezwłasnowolnienie musi być zaprzesłankowane nie tylko samą chorobą psychiczną, ale także elementem celowości, dla której instytucja ubezwłasnowolnienia została ustanowiona. Cel zaś tej instytucji musi zawsze polegać na niesieniu pomocy danej osobie w załatwianiu jej spraw osobistych i majątkowych.
Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną wyłącznie w interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 KC nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 KC potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego. Zważyć trzeba, że o potrzebie całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń (art. 13 § 1 in fine KC) decyduje stan zdrowia osoby, która ma być ubezwłasnowolniona i jego wpływ na możność kierowania swoim postępowaniem – istniejący w chwili orzeczenia. Okoliczność, że w bliższej nieokreślonej przyszłości musi nieuchronnie nastąpić pogorszenie się stanu zdrowia nie uzasadnia orzeczenia całkowitego ubezwłasnowolnienia, gdy z aktualnej sytuacji ze względu na interes tej osoby i interes społeczny wystarczy ubezwłasnowolnienie częściowe (por. postanowienie SN z 3.06.1974 roku, II CR 253/74).
Ustawowe przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego określa przepis art. 16 § 1 KC, zgodnie z którym należy rozważyć i ustalić, czy w przypadku stwierdzenia u uczestnika niedorozwoju umysłowego nie uzasadniającego całkowitego ubezwłasnowolnienia, potrzebna jest mu pomoc do prowadzenia jego spraw. Wskazać należy, że stwierdzenie występowania ustawowych przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego musi być uzupełnione, przez uwzględnienie dodatkowego elementu, a mianowicie potrzeby ochrony interesów osobistych: potrzeby leczenia, jak i majątkowych – uczestnik posiada majątek.
Wskazać należy, że ubezwłasnowolnienie może być orzeczone tylko w interesie i dla osoby, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy celu zapewnienia jej pomocy w prowadzeniu swych spraw lub uzupełnienia braku możności kierowania swym postępowaniem.
W doktrynie całkowite ubezwłasnowolnienie z uwagi na drastyczną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki, traktowane jest jako środek nadzwyczajny, a jego stosowanie ograniczone jest tylko do sytuacji, w których jest ono nieuniknione.
Przesłanką podstawową całkowitego ubezwłasnowolnienia, charakterystyczną dla tej instytucji, jest kwalifikowana niemożność kierowania swoim, szeroko rozumianym, postępowaniem przez osobę fizyczną, czyli dysfunkcja mentalna wywołana ściśle określonymi przyczynami. Słowo „niemożność” wskazuje na brak, mentalnego, świadomego kontaktu z otoczeniem i na niemożność intelektualnej oceny swojej sytuacji. Niemożność kierowania sobą musi występować aktualnie w chwili orzekania ubezwłasnowolnienia, a nie tylko potencjalnie, jako typowe samodzielne następstwo danej dysfunkcji. Sama choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenie psychiczne (art. 13 § 1 in fine KC) nie są przesłanką ubezwłasnowolnienia, a tylko przyczyną podstawowej przesłanki, czyli niemożności kierowania postępowaniem.
Zważyć zatem trzeba, że o potrzebie całkowitego ubezwłasnowolnienia osoby pełnoletniej z powodu niedorozwoju umysłowego decyduje stan zdrowia osoby, której dotyczy postępowanie sądowe i wpływ tegoż niedorozwoju na możność samodzielnego prowadzenia przez tę osobę jej spraw w chwili orzekania (art. 316 § 1 KPC w zw. z art. 391 § 1 KPC i art. 13 § 2 KPC).
Oczywiście zgodnie już z przytoczonym przepisem art. 13 § 1 KC niedorozwój umysłowy sam przez się nie stanowi wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz może je uzasadniać tylko wówczas, gdy uczestnik z powodu stwierdzonego niedorozwoju umysłowego nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.
Zgodnie z § 1 art. 547 KPC osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania; wysłuchanie powinno odbyć się w obecności psychologa oraz w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. Zgodnie zaś z § 2 zdanie 1. w celu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego.
Reasumując, zgodnie z regulacją art. 13 § 1 KC ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone, o ile łącznie spełnione są przesłanki: osoba, której dotyczy postępowanie ma ukończone 13 lat, stwierdzono u niej chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne oraz niemożność kierowania swym postępowaniem. Pomimo spełnienia tych przesłanek sąd nie musi ubezwłasnowolnić osoby, jeżeli uzna, że jest to niewskazane z punktu widzenia ubezwłasnowolnienia, dobra tej osoby.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Sprawa sądowa opracowana przez KancelarięSięgając do opinii biegłych psychiatry M. K. (2) i psychologa K. C. wskazać należy, iż biegłe stwierdziły, iż uczestnik ma ograniczoną zdolność rozpoznawania znaczenia swoich czynów i pokierowania swoim postępowaniem. Z uwagi na deficyt intelektualny i znaczne zaburzenia zachowania wymaga pomocy osoby drugiej w załatwianiu swoich spraw osobistych i majątkowych. Uczestnik jest zdolny do samodzielnej egzystencji w zakresie bardzo podstawowych czynności dnia codziennego, porusza się samodzielnie, dba o higienę osobistą, sam zjada przygotowane mu wcześniej posiłki, ubiera się samodzielnie. Nawiązuje w sposób logiczny kontakt werbalny z innymi ludźmi, wymaga jednak pomocy drugiej osoby w zakresie zrozumienia pism i wezwań. Choć na karcie 229 akt Sąd Okręgowy stwierdza, że uczestnik ma ograniczoną zdolność rozpoznawania znaczenia swoich czynów i pokierowania swoim postępowaniem, to na karcie 230 akt, ten Sąd dochodzi do wniosku, iż „stan uczestnika spełnia przewidziane w art. 13 KC przesłanki orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego z powodu stwierdzonego u niego upośledzenia umysłowego i znacznych zaburzeń osobowości, gdyż nie jest on w stanie kierować swoim postepowaniem”.
Sąd Apelacyjny uzupełnił postępowanie dowodowe i dopuścił dowód z opinii sądowo-psychologicznej opracowanej przez biegłych sądowych psychologa M. G. i psychiatrę G. W. na okoliczność, czy uczestnik choruje na chorobę psychiczną, a jeżeli tak to jaką, czy też jest dotknięty upośledzeniem umysłowym (na jakim poziomie) lub cierpi na innego rodzaju zaburzenia psychiczne, a jeżeli tak to jaki jest przebieg tej choroby lub stanu psychicznego, przy czym należy określić stopień niepełnosprawności intelektualnej badanego, czy uczestnik z powodu stanu zdrowia jest w stanie kierować swoim postępowaniem i załatwiać samodzielnie swoje sprawy osobiste i majątkowe, czy rozpoznaje swoje czyny, jaki jest poziom funkcjonowania intelektualnego uczestnika oraz jego przystosowania społecznego i emocjonalnego z uwzględnieniem stopnia, rodzaju pomocy jakiej należałoby ewentualnie udzielić.
W opinii głównej i uzupełniającej po zastrzeżeniach wniesionych przez Prokuratora, przeprowadzonej po badaniu uczestnika w dniu 2 czerwca w warunkach szpitalnych SPZOZ w T., gdzie uczestnik w toku postępowania przebywał, w oparciu o materiał aktowy, a to dokumentację medyczną dotyczącą uczestnika biegli wydali opinię tej treści, iż nie stwierdzili u M. K. (1) choroby psychicznej w znaczeniu psychozy, stwierdzili upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim. Podali, iż uczestnik przejawia także cechy całościowych zaburzeń rozwojowych (niedookreślonych) oraz cechy kształtującej się osobowości nieprawidłowej (dyssocjalnej). Stwierdzili biegli, że zastosowanym leczeniem psychofarmakologicznym uzyskano zadowalające ograniczenie impulsywności, zachowań agresywnych oraz autoagresywnych.
Biegli stwierdzili, że uczestnik z powodu stanu zdrowia psychicznego ma w znacznym stopniu ograniczoną zdolność kierowania swoim postępowaniem i samodzielnego załatwienia swoich spraw osobistych i majątkowych. Rozpoznaje swoje czyny, jednak w znacznym stopniu ograniczona jest jego zdolność przewidywania dalekosiężnych skutków i konsekwencji podejmowanych przez siebie czynów. Wymaga pomocy w zakresie kontaktów formalnych i instytucjonalnych. Jest niedojrzały społecznie oraz emocjonalnie.
W opinii uzupełniającej, w związku z zastrzeżeniami Prokuratora, biegli jednoznacznie wskazali, iż zdolność M. K. (1) do funkcjonowania w życiu codziennym jest w znacznym stopniu ograniczona – jednak nie jest całkowicie zniesiona, a co zatem idzie uczestnik wymaga okresowego wsparcia i pomocy innej osoby w codziennym funkcjonowaniu; nie jest jednak całkowicie niezdolny do samodzielnej egzystencji i nie wymaga stałej opieki innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych.
Na stopień funkcjonowania uczestnika mają wpływ jego głębokie zaburzenia zachowania wynikające z kształtującej się osobowości nieprawidłowej (dyssocjalnej); nie znoszą one jednak tej zdolności całkowicie, lecz w znacznym stopniu ją ograniczają. Z uwagi na ograniczony krytycyzm choroby uczestnik nie jest w pełni zorientowany w swojej sytuacji zdrowotnej i życiowej, brak jednak podstaw by stwierdzić, że jest całkowicie nieświadomy tejże sytuacji.
Biegli stwierdzili, że uczestnik w ciągu całego życia, nauka w szkole, pobyty szpitalne, podejmowane terapie i psychoedukacja podczas leczenia, poddawany jest procesowi socjalizacji, jednakże niezależnie od długości bądź częstotliwości jego trwania zawsze będzie on poznawczo-intelektualnie (w tym także społecznie) funkcjonował na poziomie swojego ilorazu inteligencji, czyli na poziomie upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim.
Sąd Apelacyjny podziela opinię sądowo-psychologiczną sporządzoną przez biegłych psychologa M. G. i psychiatrę G. W.. Opinia ta została opracowana przez biegłych w granicach posiadanych przez nich wiadomości specjalnych, w oparciu o badanie uczestnika, dokumentację medyczną stanu zdrowia opiniowanego. Opinia jest jasna, wnioski formułowane w sposób stanowczy, prosty. Podstawą wnioskowania biegłych stanowiły przede wszystkim wyniki własnych badań, a także materiał aktowy, udziela ona odpowiedzi na tezy dowodowe wskazane w zleceniu. Opinia przekonuje Sąd, dlatego też wniosek dowodowy Prokuratora zgłoszony na rozprawie apelacyjnej poprzedzającej merytoryczne rozpoznanie apelacji został oddalony. Zauważyć należy, że wnioski końcowe z obu opinii znajdujących się w aktach sprawy są zbieżne. Uczestnik postępowania według biegłych opiniujących w postępowaniu pierwszo- i drugoinstancyjnym ma ograniczoną zdolność do rozpoznawania znaczenia swoich czynów i pokierowania swoim postępowaniem.
Wnioski z opinii sądowo-psychologicznej opracowanej w postępowaniu apelacyjnym, ale również z opinii opracowanej przed Sądem Okręgowym są jednoznaczne: uczestnik postępowania ma ograniczoną zdolność kierowania swoim postępowaniem i samodzielnego załatwienia swoich spraw osobistych i majątkowych. Jak wynika z opinii sądowej przeprowadzonej w postępowaniu apelacyjnym „stwierdzony znaczny stopień ograniczonej zdolności nie powoduje niemożności samodzielnego funkcjonowania uczestnika, gdyż jego zdolność kierowania swoim postępowaniem nie jest całkowicie zniesiona, jest ograniczona, a co zatem uczestnik postępowania wymaga okresowego wsparcia i pomocy innej osoby w codziennym funkcjonowaniu, nie jest jednak całkowicie niezdolny do samodzielnej egzystencji i nie wymaga stałej opieki innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. W orzecznictwie, dominuje szerokie ujęcie „niemożność kierowania swoim postępowaniem”, które przez pojęcie „niemożność” nakazuje rozumieć brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw (por. postanowienie SN z 17.05.2013 roku, I CSK 122/13).
Nie budzi żadnych wątpliwości, że uczestnik wymaga leczenia, choć nie jest niezdolny do samodzielnej egzystencji – wymaga okresowego wsparcia i pomocy innej osoby w codziennym funkcjonowaniu, choć nie wymaga stałej opieki w zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych, jest niedojrzały społecznie i emocjonalnie. Uczestnik w 3 roku życia trafił do domu dziecka, z którego został zabrany przez wnioskodawczynię – babcię, pod opieką której pozostawał do 2014 roku, kiedy trafił do Oddziału (…) w Ł. i przebywał kolejno w szpitalach psychiatrycznych do 2017 roku. Uczestnik wymaga pomocy innej osoby w podejmowaniu decyzji dotyczących jego spraw osobistych i majątkowych. Uczestnik niezależnie od długości i częstotliwości procesu socjalizacji zawsze będzie – jak stwierdzili biegli (k: 439) – poznawczo intelektualnie, w tym także społecznie, funkcjonował na poziomie swojego ilorazu inteligencji, czyli na poziomie upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim. Sytuacja uczestnika będzie wyznaczała zakres kompetencji kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo. Sąd postanowił ubezwłasnowolnić częściowo uczestnika. Postanowienie Sądu Apelacyjnego – V Wydział Cywilny z dnia 20 listopada 2017 r. V ACa 856/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
