Po ustaniu małżeństwa wspólność majątkowa łącząca małżonków przekształca się we współwłasność w częściach ułamkowych, a majątek wspólny może ulec podziałowi w postępowaniu nieprocesowym stosownie do przepisów art. 566-567 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jednolity Dz.U. z 2014 r., poz. 101 z późn.zm.), zwanej dalej „k.p.c.”. Zgodnie z art. 46 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jednolity Dz.U. z 2015, poz. 583), zwanej dalej „k.r.o.” oraz art. 567 § 3 k.p.c., od chwili ustania wspólności ustawowej małżeńskiej do majątku, który był nią objęty, stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku, a do postępowania o podział majątku wspólnego – odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego o dziale spadku.
Co do zasady przedmiotem postępowania o podział jest majątek, który był objęty wspólnością majątkową i istniał w dacie jej ustania. Ruchomości i nieruchomości wchodzące w skład majątku w tej dacie muszą jednak istnieć w dacie dokonywania podziału, bowiem decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia mają okoliczności istniejące w chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
W sprawach działowych, do których obok spraw o podział majątku wspólnego małżonków należą jeszcze sprawy o dział spadku i sprawy o zniesienie współwłasności, sąd ustala skład dzielonego majątku według chwili ustaniu wspólności majątkowej (uprawomocnienie wyroku o rozwód), a jego wartość według stanu i cen w chwili dokonywania podziału. Częste wątpliwości powstały dlatego, że w judykaturze, a także w piśmiennictwie posługiwano się niekiedy sformułowaniem, iż dzielony majątek ustala się według „stanu” w chwili powstania współwłasności, przy czym „stan” oznaczał w tych wypowiedziach skład (zawartość) majątku, a nie – jak to czasem rozumiano – stan techniczny (kondycję, stan zużycia) lub stan prawny składników majątkowych (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2010 r., IV CSK 429/09, z dnia 31 stycznia 2013 r., II CSK 349/12, i z dnia 28 stycznia 2015 r., II CSK 322/14).
Stanowisko to – pomijając jego pozaprawną, ekonomiczną słuszność – jest trafne przede wszystkim ze względu na zasadę aktualności orzekania ustanowioną w art. 316 w związku z art. 13 § 2 KPC (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 22 września 1983 r. – zasady prawnej – III PZP 23/83, OSNCP 1984, nr 4, poz. 44). Zważywszy że nie ma przepisu określającego chwilę miarodajną dla ustalenia stanu (cech, jakości, stopnia zużycia) majątku wspólnego i jego składników, za chwilę tę należy uznać czas dokonywania działu, a więc czas orzekania, a ściślej – chwilę zamykania rozprawy. Przedmiotem podziału staje się wówczas majątek istniejący w chwili podziału, w stanie w tej chwili stwierdzalnym, mający właśnie wtedy określoną wartość stanowiącą następnie wyznacznik wartości udziałów i podstawę rozliczeń między uczestnikami. Oczywiście punktem wyjścia jest skład majątku wspólnego w chwili powstania odrębności majątkowej (ustania wspólności), a więc powstania współwłasności w częściach ułamkowych, a ściślej przeistoczenia się wspólności łącznej (bezudziałowej) we wspólność udziałową (art. 46 KRO w związku z art. 1035 i nast. KC); wszelkie zmiany majątkowe, do których doszło między chwilą ustania wspólności a chwilą działu – samoistne, przypadkowe oraz celowe, jak np. naturalne lub fizyczne zużycie składników majątkowych, a nawet ich utrata, wzrost wartości na skutek dokonanych nakładów, obciążenia rzeczowe, sytuacja rynkowa itp. – podlegają rozliczeniu, a następnie wyrównaniu w postaci spłat lub dopłat. Nie jest także wyłączone stosowanie reguł surogacji; w takim wypadku podziałowi podlegają składniki nabyte w zamian za przedmioty objęte wcześniej wspólnością małżeńską (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2017 r., II CSK 883/16).
Należy przy tym pamiętać, że dokonywanie podziału majątku wspólnego nie jest w polskim porządku prawnym obowiązkowe. To także przemawia za uwzględnieniem chwili podziału jako miarodajnej dla rozliczenia uczestników oraz oceny stanu i wartości składników majątku wspólnego, w przeciwnym bowiem razie – odwlekając podział – uczestnicy ponosiliby nieusprawiedliwione ryzyko, że stan dzielonych przedmiotów (praw) zastany w chwili ustania wspólności, będzie drastycznie odbiegał od stanu dającego się stwierdzić w chwili podziału. Nakaz uwzględniania stanu i wartości majątku wspólnego w chwili ustania wspólności prowadziłoby do ustanowienia pozaustawowego przymusu bezzwłocznego dokonywania działów, co należy uznać za niedopuszczalne.
W tym stanie rzeczy, uwzględniając także jednoznaczne poglądy piśmiennictwa oraz zdecydowanie przeważające stanowisko orzecznictwa – w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału (por. uchwała całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, OSNCP 1970, nr 3, poz. 39, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 90, z dnia 19 maja 1989 r., III CZP 52/89, OSNC 1990, nr 4-5, poz. 60, i z dnia 7 kwietnia 1994 r., III CZP 41/94, „Biuletyn SN” 1994, nr 5, poz. 22, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1974 r., III CRN 384/73, z dnia 4 listopada 1999 r., II CKN 523/98, z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 139/07, z dnia 11 marca 2010 r., IV CSK 429/09, z dnia 31 stycznia 2013 r., II CSK 349/12, z dnia 28 stycznia 2015 r., II CSK 322/14, i z dnia z dnia 26 października 2017 r., II CSK 883/16). Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 23 lutego 2018 r. III CZP 103/17.
W przypadku, gdy pomiędzy byłymi małżonkami istnieje spór co do skład majątku wspólnego, sąd przed dopuszczeniem dowodu z opinii biegłego może wydać postanowienie wstępne. Przedmiotem rozstrzygnięcia w postanowieniu wstępnym, wydawanym na podstawie art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c., jest wyłącznie spór co do tego, czy konkretny składnik majątkowy wchodzi w skład majątku wspólnego. Wykluczone jest natomiast ustalanie składu majątku wspólnego, gdyż orzeczenie wydane w tym przedmiocie musi jednocześnie obejmować rozliczenie między stronami (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK 193/12, LEX nr 1299157 i z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV CZ 62/08, LEX nr 464465). Postanowienie wstępne może być wydane z urzędu bądź na wniosek zainteresowanych. Wydanie takiego postanowienia zależy od uznania sądu i nie jest obligatoryjne. Postanowienie wstępne ma charakter deklaratywny i przesądza w całości wskazaną w nim kwestię, przykładowo przynależność danego składnika do majątku wspólnego.
Uzasadnieniem dla jego wydania mogą być względy ekonomii procesowej. Ocena sądu, czy należy skorzystać z możliwości wydania postanowienia wstępnego, powinna uwzględniać okoliczności konkretnej sprawy, w szczególności liczbę spornych składników w stosunku do ogólnego składu majątku podlegającego podziałowi oraz ich rodzaj, wpływające na zakres wyceny sporządzanej przez biegłego i stopień jej skomplikowania. Postanowienie wstępne ma charakter samoistny i podlega zaskarżeniu na zasadach ogólnych, nie tylko w drodze apelacji do sądu drugiej instancji, ale również w drodze skargi kasacyjnej od postanowienia sądu drugiej instancji, o ile wartość przedmiotu zaskarżenia kwestionowanego rozstrzygnięcia, spełnia wymagania przewidziane w art. 5191 § 4 pkt 4 k.p.c. (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2001 r., II CZ 13/01, OSNC 2001, nr 12, poz. 181). Powyższa okoliczność bezspornie wpływa na ogólny czas trwania postępowania w sprawie o podział majątku.
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
