W myśl art. 140 KC, treścią prawa własności jest uprawnienie do korzystania z rzeczy i rozporządzania nią. Obu tym atrybutom własności odpowiada uprawnienie do czerpania korzyści z rzeczy, bezpośrednio lub w następstwie określonych zdarzeń cywilnoprawnych. Utrata tytułu własności sprawia, że właścicielskie władanie rzeczą oraz prawo rozporządzania nią przechodzi na nowego właściciela. Wyzbycie się własności nie musi jednak oznaczać, że zbywca traci zarazem uprawnienie do korzystania z rzeczy, prawo rozporządzenia rzeczą obejmuje bowiem nie tylko uprawnienie do przeniesienia jej własności, ale pozwala także własność obciążyć. Jeżeli dotychczasowe właścicielskie władanie przedmiotem zbycia przynosiło korzyści, w sposób istotny kształtujące warunki życiowe zbywcy i jego bliskich, dążenie tego zbywcy do zachowania określonych korzyści -jako czynnik motywacyjny – może leżeć u podstaw zamierzonej czynności, a tym samym przesądzać możliwość dojścia jej do skutku. Dotyczy to w głównej mierze obrotu nieruchomościami, a gospodarstw rolnych w szczególności, zwłaszcza w razie zaistnienia warunków wymuszających wyzbycie się własności, np. z powodu upadku sił, starości, inwalidztwa. W środowiskach wiejskich stanowiło to poważny problem natury społecznej, gdyż gospodarstwo rolne było najczęściej głównym albo wyłącznym źródłem utrzymania rolnika i jego rodziny.
Pod rządami kodeksu zobowiązań, a następnie kodeksu cywilnego doniosłą rolę w tym zakresie spełniała instytucja dożywocia. Należne w jej ramach świadczenia pozwalały niezdolnemu do pracy rolnikowi zaspokoić jego podstawowe potrzeby materialne w okresie starości, jednocześnie otwierając możliwość przechodzenia warsztatu produkcji rolnej do rąk osób sprawnych fizycznie i zdolnych do jego efektywnego prowadzenia. Ten sposób wyzbywania się własności gospodarstw rolnych, mimo że stwarzał możliwość najpełniejszego zaspokajania przyszłych potrzeb zbywcy, nie miał jednak charakteru powszechnego. W warunkach prymatu własności społecznej uległ daleko idącym ograniczeniom ze względu na spadek zainteresowania pracą w indywidualnym rolnictwie, powodowany obawami co do jego przyszłości w systemie gospodarczym. W tych okolicznościach rolnikowi pozbawionemu możliwości dalszego prawidłowego prowadzenia gospodarstwa, dążącemu do zapewnienia sobie środków utrzymania, pozostawało wyzbycie się własności na rzecz Skarbu Państwa. Taką możliwość otworzyła ustawa z dnia 28.6.1962 r. o przejmowaniu niektórych nieruchomości rolnych w zagospodarowanie lub na własność Państwa oraz o zaopatrzeniu emerytalnym właścicieli tych gospodarstw i ich rodzin (Dz.U. Nr 38, poz. 166). Możliwość ta była aktualna pod rządami ustaw z dnia 24.1.1968 r. o rentach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących gospodarstwa rolne na własność Państwa (Dz.U. Nr 3, poz. 15) oraz z dnia 29.5.1974 r. o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność Państwa za rentę i spłaty pieniężne (Dz.U. Nr 21, poz. 118).
Zapoczątkowana ustawą z dnia 26.10.1971 r. zmieniającą ustawę – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 27, poz. 252) liberalizacja wymagań w zakresie nabycia i utrzymania prawa własności gospodarstwa rolnego przywróciła w znacznym stopniu zainteresowanie profesjonalnym prowadzeniem gospodarstwa. Wprowadzone tą ustawą zmiany sprzyjały także złagodzeniu warunków dostępności do środków z ubezpieczenia społecznego rolnikowi, który stanął przed wyborem sposobu wyzbycia się własności. Ustawodawca umożliwił to i w ustawie z dnia 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin przyznał prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego także tym rolnikom, którzy przekażą gospodarstwo rolne następcy, tj. osobie fizycznej wywodzącej się z kręgu osób najbliższych przekazującemu. Ustawa ta, definiując przedmiot objętego nią uregulowania jako „nieodpłatne przeniesienie na rzecz następcy posiadania oraz własności, jeżeli rolnik jest jego właścicielem”, w art. 43 ust. 1 stanowiła, że gospodarstwo rolne może być przekazane tylko jednemu następcy, a jeżeli następca pozostaje w związku małżeńskim – także obojgu małżonkom.
W myśl postanowień szczegółowych, ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym zapewniała rolnikom rentę lub emeryturę w razie przekazania gospodarstwa rolnego następcy, rentę lub spłaty pieniężne w razie przekazania gospodarstwa rolnego na własność Państwa, rentę lub spłaty pieniężne w razie przekazania gospodarstwa rolnego tzw. jednostce gospodarki uspołecznionej. Inne cechy charakterystyczne tych postanowień to: objęcie przekazaniem na rzecz następcy nie tylko własności, ale także posiadania (nawet zależnego) gospodarstwa rolnego – w odróżnieniu od przekazania tylko własności na rzecz innych podmiotów – podleganie ustawie wszystkich gospodarstw, których obszar przekraczał 0,5 ha oraz możliwość ustanowienia następcy wyłącznie spośród osób z bliskiego kręgu rodzinnego przekazującego dysponujących kwalifikacjami rolniczymi. Następcą nie mogła zostać osoba, która przekroczyła 55 rok życia oraz osoba zaliczona do I lub II grupy inwalidzkiej. Następca był wolny od odpłatności za przedmiot przekazania, ale stając się jego właścicielem, wstępował w ogół praw i obowiązków przekazującego. Przysługujące rolnikowi uprawnienia do świadczeń rentowych i emerytalnych podlegały ścisłej zależności od efektów prowadzonego uprzednio gospodarstwa rolnego.
Podstawowe rozwiązania ustawy z dnia 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym w zakresie przekazania gospodarstwa rolnego następcy przejęła ustawa z dnia 14.12.1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, a po jej uchyleniu, ustawa z dnia 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.
W myśl art. 49 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 24.2.1989 r. (Dz.U. Nr 10, poz. 53), gospodarstwo rolne mogło być przekazane jednemu następcy, a jeżeli pozostawał on w związku małżeńskim – także obojgu małżonkom. W ten sposób z pierwotnego brzmienia przepisu wyeliminowany został wyraz „tylko”, co – poza nadaniem temu przepisowi poprawności redakcyjnej – nie zmieniło jego treści. W wyniku kolejnej zmiany wskazanego przepisu ustawą z dnia 24.2.1990 r. o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin w 1990 r. (Dz.U. Nr 14, poz. 90) przedmiot regulacji nim objętej, w nowej numeracji ujęty został w art. 50, któremu nadano brzmienie: „gospodarstwo rolne może być przekazane według wyboru rolnika, jednemu lub kilku następcom”.
Z kolei według art. 84 zdanie pierwsze UbRolIndUr. przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracował w tym gospodarstwie.
Według ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników – odmiennie od postanowień poprzednich ustaw – umowa z następcą, a także umowa w celu wykonania umowy z następcą, jest tylko jednym ze sposobów wyzbycia się przez rolnika gospodarstwa rolnego z zachowaniem uprawnień do nabycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Ustawa dopuszcza bowiem zbycie gospodarstwa rolnego na podstawie każdej z umów przenoszących własność, uzależniając prawo do świadczeń ubezpieczeniowych od osiągnięcia określonego wieku, jeżeli wykazane zostanie, że rolnik wyzbył się własności. Na tle takiego uregulowania zbędne staje się poszukiwanie definicji umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy, skoro jej skutki nie zależą od wyboru sposobu przekazania. Podobnie ustawa z dnia 26.4.2001 r. o rentach strukturalnych w rolnictwie (Dz.U. Nr 52, poz. 539 ze zm.), w art. 2 pkt 5, przez przekazanie rozumie „odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności”, wyraźnie odsyłając do umów powszechnie stosowanych w obrocie prawnym i podlegających ocenie na gruncie art. 155 KC.
Cechą wspólną wszystkich przytoczonych uregulowań jest to, że przekazanie gospodarstwa rolnego mogło nastąpić zarówno na rzecz jednego, jak i obojga małżonków pozostających w ustroju majątkowej współwłasności ustawowej, z tym zastrzeżeniem, że na podstawie ustawy z dnia 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym przekazanie mogło nastąpić wyłącznie na rzecz małżonków albo jednego z nich. Jeżeli stroną umowy był tylko małżonek-następca w rozumieniu powołanej ustawy, to wówczas było i jest aktualne zagadnienie, czy przedmiot przekazania staje się składnikiem jego majątku osobistego, czy też wchodzi do majątku wspólnego obojga małżonków.
Aby to zagadnienie rozstrzygnąć, niezbędne jest wskazanie miejsca umowy przekazania w systemie umów prawa cywilnego, pozwoli to bowiem określić rodzaj skutku prawnego, jaki ta umowa wywołuje oraz jego relację do zdarzeń kształtujących skład majątku wspólnego lub osobistego. Oceny tej należy dokonać na podstawie ustawy z dnia 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym, ze względu na art. 119 ust. 1 UbRolIndU98, stanowiący, że skutki umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy, zawartej w myśl dotychczasowych przepisów, ustala się według tych przepisów. Przynależność nabytego gospodarstwa rolnego, do majątku wspólnego lub do majątku osobistego ustala się według obecnie obowiązujących kryteriów. Ustawa z dnia 17.6.2004 r. nowelizująca z dniem 20.1.2005 r. przepisy działu III tytułu I KRO, w ust. 2 art. 5 statuuje zasadę, że jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy stosunki majątkowe małżonków podlegały wspólności ustawowej, składniki majątków istniejące w tym dniu zalicza się do majątku wspólnego albo majątków osobistych, stosownie do przepisów ustawy. Wymieniony przepis, wzorem art. VIII PWKRO, wyraźnie zatem odsyła do zmienionych przepisów regulujących ustrój majątkowy małżonków, co w rozważanym przypadku oznacza odesłanie do art. 31 i 33 KRO w ich obecnym brzmieniu (por. uzasadnienia uchwał Sądu Najwyższego z dnia 10.1.1968 r., III CZP 102/67, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 133 oraz z dnia 2.1.1975 r., III CZP 82/74, OSNCP 1976, nr 1, poz. 5).
Według art. 31 § 1 KRO, majątek wspólny obejmuje przedmioty nabyte w okresie pozostawania małżonków we wspólności majątkowej bez względu na to, czy nabywcami byli oboje, czy jeden z nich. Nie należą do majątku wspólnego przedmioty majątkowe, które każdy z małżonków nabył przed powstaniem wspólności (art. 33 pkt 1 KRO) albo nabył je wprawdzie w czasie pozostawania we wspólności, ale ze źródeł szczególnych fart. 33 pkt 2-10 KRO) i nie są to przedmioty zwykłego urządzenia domowego nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, służące do użytku obojga małżonków (art. 34 KRO). Przynależność nabytych przedmiotów do majątku osobistego małżonka sprowadza się zatem do wyczerpująco wymienionych wyjątków. Konsekwentnie, nabyte w wyniku przekazania gospodarstwo rolne podlegałoby zaliczeniu do majątku osobistego, gdyby skutek omawianej umowy przekazania mieścił się w katalogu zdarzeń, o których mowa w art. 33 KRO.
Od początku obowiązywania ustawy z dnia 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym charakter umowy przekazania, a tym samym jej skutków w zakresie kształtowania majątku wspólnego małżonków i ich majątków osobistych, budził kontrowersje. W prezentowanych w piśmiennictwie wypowiedziach starano się kwalifikować ją jako umowę, do której – w drodze analogii – mają zastosowanie przepisy o darowiźnie, jako umowę o charakterze mieszanym, umowę nienazwaną, odrębną umowę przekazania bądź jako swoistą umowę nienazwaną o cechach warunku prawnego, wyrażającego dostęp do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. W licznie zgłaszanych próbach rozwiązania tego zagadnienia dominował jednakże wzgląd na istnienie albo nieistnienie podobieństwa umowy przekazania i umowy darowizny.
O tym, że umowa przekazania spełnia wymagania umowy darowizny świadczą, według zwolenników tego zapatrywania, zbieżne cechy obu umów, a mianowicie brak ekwiwalentności świadczenia, wymóg zgody przyjmującego korzyść materialną oraz tożsamość podstawy prawnej świadczenia (causa donandi). Takiemu zapatrywaniu nie stały na przeszkodzie właściwości umowy przekazania w rodzaju szczególnych względów natury ekonomicznej i społecznej, które legły u jej podstaw, a które sprowadzały jej nieodwracalność wobec wyłączenia stosowania art. 896 i 898 KC.
Stanowisko przeciwne ma swe źródło w traktowaniu przyczyny prawnej umowy przekazania w decyzji o przyznaniu rolnikowi emerytury lub renty. Wzajemna zależność umowy przekazania i decyzji w przedmiocie świadczeń ubezpieczeniowych, sprawiająca, że utrata mocy jednej z tych czynności pociąga za sobą utratę mocy także drugiej, miała stanowić wystarczający argument na korzyść twierdzenia, że Państwo, rolnik przekazujący gospodarstwo rolne i następca są podmiotami jednej, całościowo ujmowanej czynności i z tej przyczyny umowa przekazania nie mieści się w katalogu umów wymienionych w kodeksie cywilnym, nawet jeżeli w określonych przypadkach przepisy tego kodeksu mogą być wobec niej stosowane.
Wypowiedzi te, mimo dzielących je rozbieżności, zdecydowanie zmierzają do odebrania umowie przekazania cech umowy darowizny. Takie stanowisko uznać należy za dominujące w orzecznictwie Sądu Najwyższego, a znowelizowane ustawą z dnia 17.6.2004 r. przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dostarczają dalszych argumentów na jego rzecz. Definiują one bardziej wyraziście pojęcia „majątek wspólny” i „majątek osobisty”, co zdecydowanie ogranicza swobodę wykładania każdego z nich w drodze stosowania analogii. Zyskuje tym samym na znaczeniu dotychczasowa wykładnia umowy przekazania, akcentująca jej odmienności w stosunku do umowy darowizny.
W uchwale z dnia 16.7.1980 r., III CZP 44/80 (OSNCP 1981, nr 2-3, poz. 24) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że umowa przekazania jest swoistym rodzajem umowy przeniesienia własności, odmiennym od przeniesienia własności na podstawie umów wymienionych w części szczególnej księgi trzeciej kodeksu cywilnego o zobowiązaniach. Wspólną cechę umowy przekazania i umowy darowizny Sąd Najwyższy dostrzegł wyłącznie w nieodpłatności świadczenia. Zauważył jednak, że o ile wyłącznym celem darczyńcy jest dokonanie nieodpłatnego przysporzenia na rzecz obdarowanego, o tyle w następstwie umowy przekazania z jednej strony przekazujący zapewnia sobie świadczenie emerytalne lub rentowe ze środków państwowych, korzystanie z działki, lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarczych, z drugiej natomiast strony konsekwencją przekazania jest objęcie gospodarstwa rolnego przez osobę zdolną do osiągania lepszych efektów gospodarowania, co odpowiada celowi gospodarczemu tej umowy. Jeżeli wobec tego obie umowy różnią istotne przyczyny ich zawarcia, a tylko umowa przekazania spełnia cel gospodarczy i społeczny, to nie może być ona odwołana z powodów, które leżą u podstaw odwołania darowizny.
Na te różnice Sąd Najwyższy wskazał także w uchwałach z dnia 19.2.1991 r., III CZP 4/91 (OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 103), z dnia 25.3.1992 r., III CZP 19/92 (OSNCP 1992, nr 9, poz. 163), z dnia 14.10.1992 r., III CZP 125/92 (OSNCP 1993, nr 4, poz. 58) i z dnia 8.9.1993 r., III CZP 121/93 (OSNC 1994, nr 5, poz. 97), wyprowadzając z ich odmienności podmiotowych, przedmiotowych oraz wymagań co do formy konkluzję, że tylko umowie przekazania właściwa jest cecha polegająca na zapewnieniu zbywcy świadczeń od państwa. Takie rozumienie umowy przekazania Sąd Najwyższy prezentował także w orzeczeniach z późniejszego okresu, czego przykładem jest postanowienie z dnia 4.10.2001 r., I CKN 402/00 (OSNC 2002, nr 6, poz. 79), w którym, odnosząc się do kontrowersji na tle umowy przekazania, podniósł, że na rzecz swoistości umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy przemawia, umacniająca jej odrębność w stosunku do umowy darowizny, treść art. 119 ust. 2 UbRolIndU98, ustanawiającego – na szczególnych warunkach – ochronę rolnika przekazującego gospodarstwo rolne następcy.
Rozwiązanie umowy w ramach tego nowego uregulowania jest dopuszczalne z przyczyn kojarzonych z niewdzięcznością, ale rozumianą inaczej niż ta, która stanowi podstawę odwołania darowizny. Dotyczy zachowań następcy stanowiących niewdzięczność w znaczeniu potocznym, ale także postępowania godzącego w uprawnienia przekazującego, nabyte i wynikające z zawarcia umowy przekazania, względnie z przepisów prawa. Za odosobnione natomiast uznać należy stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w postanowieniu z dnia 15.6.1999 r., III CKN 269/98 (nie publ.), w myśl którego umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy na podstawie ustawy z dnia 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym odpowiada umowie darowizny, co pozwala jej przedmiot zaliczyć do majątku odrębnego (obecnie osobistego) małżonka. Wbrew założeniu, na które powołał się Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tego postanowienia, nieodpłatność nie jest wyłącznym atrybutem umowy przekazania ani nawet jej cechą dominującą.
W znowelizowanym art. 31 KRO ustawodawca zachował – jako ustawowy – ustrój wspólności majątkowej małżonków, w rządowym projekcie ustawy zmieniającej przedstawiony jako nadal przydamy, skoro „funkcjonując w warunkach gospodarki rynkowej nie osłabia pewności i szybkości obrotu, nie ogranicza autonomii prywatnej i swobody działania małżonków, zwłaszcza w sferze gospodarczej”, a „standardy prawa europejskiego nie ograniczają wyboru typu majątkowego ustawowego ustroju małżeńskiego”. W literaturze instytucja ta postrzegana jest jako służąca ochronie interesu rodziny, gdyż sprzyja ustabilizowaniu jej bazy materialnej. Za takim jej rozumieniem opowiadał się też wielokrotnie Sąd Najwyższy, a dokonując oceny konkretnego stanu faktycznego, w wyroku z dnia 17.5.1985 r., III CRN 119/85 (OSPiKA 1986, nr 9-10, poz. 185) sformułował tezę, że w systemie obowiązującego prawa rodzinnego, przyjmującego jako zasadę reżim ustawowej wspólności majątkowej, można skonstruować domniemanie, według którego określone rzeczy w transakcji dokonywanej przez jednego tylko z małżonków zostały nabyte z majątku dorobkowego w interesie (na rzecz) ustawowej majątkowej wspólności małżeńskiej. Powołane orzeczenie potwierdza zapatrywanie, że wszystkie przedmioty nabyte w okresie małżeństwa pozostającego w ustroju wspólności ustawowej wchodzą do majątku wspólnego niezależnie od ich charakteru i sposobu nabycia, a więc niezależnie od tego, czy oboje lub jeden tylko małżonek je nabył oraz czy nabycie nastąpiło na nazwisko obojga małżonków lub tylko jednego z nich (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7.3.1969 r., III CZP 10/69, OSNCP 1970, nr 4, poz. 53).
W małżeństwie, w którym obowiązuje ustrój wspólności ustawowej, przynależność nabytych składników majątkowych do majątków osobistych małżonków ma charakter wyjątkowy. Zasadą jest, że wszelkie zaistniałe w tym okresie przysporzenia powiększają majątek wspólny. O przynależności nabytego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego decyduje czas, w którym nabycie nastąpiło. Zaliczenie takiego przedmiotu do majątku osobistego wymaga natomiast spełnienia dodatkowej przesłanki – wykazania, że nabycie nastąpiło w okolicznościach szczególnych (art. 33 KRO). Tak określona przepisami art. 31 § 1 i art. 33 KRO zależność w gromadzeniu składników majątku wspólnego i majątków osobistych małżonków przekłada się na stosowanie reguł interpretacyjnych. Ocena okoliczności faktycznych i prawnych stanowiących podstawę zakwalifikowania nabytego przedmiotu do majątku wspólnego lub osobistego oznacza konieczność odniesienia się do reguł prawa cywilnego, skoro regułom tego prawa podporządkowany jest majątek osobisty małżonka.
Według art. 33 pkt 2 KRO, do majątku osobistego małżonka należą m.in. przedmioty nabyte w drodze darowizny. Chodzi zatem o określoną w art. 888 § 1 KC umowę jednostronnie zobowiązującą, w której darczyńca zobowiązuje się spełnić, kosztem swego majątku, świadczenie pod tytułem darmym na rzecz obdarowanego, ten zaś oświadcza, że darowiznę przyjmuje. Z porównania tej umowy i umowy przekazania, zawartej na podstawie art. 43 ust. 1 ustawy z dnia 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym, wynika, że jedyną cechą wspólną obu umów jest nieodpłatność świadczenia. Dla oceny charakteru prawnego umowy darowizny nie ma znaczenia zindywidualizowany motyw dokonanego nieodpłatnie przysporzenia. Ustawa z dnia 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym uzależnia natomiast zawarcie umowy od spełnienia szeregu przesłanek, przy czym zasadniczy motyw, którym kieruje się przekazujący, nie sprowadza się do relacji między nim a następcą, lecz do podmiotu, który przyjął obowiązek spełnienia świadczeń ubezpieczeniowych. Rolnik przekazujący gospodarstwo rolne doznaje daleko idącego ograniczenia w wyborze następcy, co nie dotyczy darczyńcy. Wszystko to przemawia za odrębnością umowy przekazania, zachowującej wprawdzie cechy umowy prawa cywilnego, ale różnej od umowy darowizny. Oznacza to, że gospodarstwo rolne nabyte przez jednego z małżonków – następcę – w okresie pozostawania we wspólności ustawowej podlega zaliczeniu do majątku wspólnego na podstawie art. 31 § 1 KRO. Nie ma znaczenia, czy w czynności nabycia uczestniczył jeden z małżonków, czy oboje. Przewidzianemu w art. 33 § 1 KRO uogólnionemu sposobowi nabycia do majątku wspólnego można przeciwstawić tylko nabycie dokonane w warunkach określonych w art. 33 pkt 2-10 KRO. Odwrócenie następstw takiego uregulowania możliwe jest jedynie w wyniku zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej, oczywiście z zachowaniem ustawowych ograniczeń (art. 49 § 1 KRO).
Godzi się zauważyć, że nowelizacja przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nastąpiła w warunkach utrzymującego się sporu co do charakteru umowy przekazania. Przy tak daleko idących zmianach w zakresie ustroju majątkowego małżonków, nie dostrzegając potrzeby rozszerzenia katalogu wyłączeń określonych w art. 33 KRO, ustawodawca pozostawił rozstrzygnięcie tego zagadnienia praktyce, która niezmiennie opowiada się za traktowaniem umowy przekazania jako wyodrębnionej umowy prawa cywilnego i brak argumentów przemawiających za tym, aby od tego stanowiska odstąpić. Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 25 listopada 2005 r. III CZP 59/05
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W pierwszej kolejności należało ustalić, czy gospodarstwo rolne, które otrzymał pozwany K. K. (1) w drodze zawartej w dniu 31 sierpnia 1990 r. w formie aktu notarialnego umowy o przekazanie własności gospodarstwa rolnego następcy – w trybie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 268 ze zm.) – wchodziło w skład majątku wspólnego małżonków, czy też był to majątek osobisty pozwanego. Kluczowe znaczenie zatem dla rozstrzygnięcia oznaczonego wyżej problemu miało ustalenie charakteru prawnego umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, zawartej na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin.
Sąd orzekający nie podziela stanowiska pełnomocnika pozwanych H. P. i L. J. wskazującego, że umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego na podstawie tej ustawy jest zbliżona w swej konstrukcji do umowy darowizny tak dalece, iż należy w jej przypadku stosować przepisy dotyczące darowizny, a tym samym iż umowa ta wchodzi do katalogu z art. 33 pkt 2 k.r.i.o.
Wobec ustalenia, że sporne gospodarstwo rolne należy do majątku wspólnego małżonków J. i K. K. (1) dalej należało rozważyć o ważności umowy darowizny dokonanej przez K. K. (1) na rzecz jego sióstr L. J. i H. P..
Zgodnie z art. 36 § 2 k. r. i o. każdy z małżonków może wykonywać samodzielnie zarząd majątkiem wspólnym. Jednakże zgodnie z art. 37 § 1 pkt 1 k.r. i o. zgoda drugiego małżonka wymagana jest do dokonania m.in czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, zaś art. 37 § 2 k. r. i o. określa, iż ważność umowy, która została zawarta przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego, zależy od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka. Umowa darowizny nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego K. K. (1) i jego żony J. K. zawarta przez małżonka K. K. (1) bez zgody drugiego małżonka jest dotknięta sankcją określaną jako bezskuteczność zawieszona. Jest to tzw. czynność prawna niezupełna. Jeżeli małżonek potwierdzi taką umowę, staje się ona ważna już od chwili jej zawarcia ( art. 63 § 1 zd. drugie KC). Druga strona może także wyznaczyć małżonkowi, któremu zgoda jest wymagana odpowiedni termin do potwierdzenia umowy, staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu ( art. 37 § 3 k. r. i o.). Jeśli natomiast małżonek odmówi jej potwierdzenia to umowa darowizny zawarta bez zgody współmałżonka będzie bezwzględnie nieważna już od chwili jej zawarcia, a tak jest w rozpoznawanej sprawie, bowiem J. K. wnosząc pozew o uzgodnienie treści księgi wieczystej przeciwko K. K. (1), L. J. i H. P. w sposób wyraźny oświadczyła swoją odmowę potwierdzenia zawarcia umowy darowizny. Oznacza to, że umowa darowizny zawarta pomiędzy pozwanymi jest umową bezwzględnie nieważną – art. 37 § 2 k. r. i o.
Niezasadny jest zarzut pozwanych H. P. i L. J., że zawierając z bratem umowę darowizny chroniła je rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Zgodnie z art. 6. ust. 1 i 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych nie chroni rozporządzeń nieodpłatnych albo dokonanych na rzecz nabywcy działającego w złej wierze, to jest tego, kto wie, że treść księgi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym, albo ten, kto z łatwością mógł się o tym dowiedzieć. Rękojmia nie chroni rozporządzeń nieodpłatnych a zatem zarzut pozwanych w tym zakresie, należy uznać za chybiony.
Dodatkowo należy stwierdzić, iż pozwane H. P. i L. J. działały w złej wierze, bowiem wiedziały o fakcie, że ich brat jest skonfliktowany z żoną, że toczy się postępowanie rozwodowe między K. K. (1) i J. K., a celem tej czynności było uniemożliwienie J. K. ujawnienie swoich praw do nieruchomości wynikających z ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej.
W tym miejscu odnieść się należy także do tego, iż pozwani wskazywali, że umowa darowizny pomiędzy nimi zawarta nie miała tak naprawdę charakteru nieodpłatności, co miałoby oznaczać, że stanowiła ona pozorną ukrytą czynność prawną odpłatną. Pozwani wskazali bowiem, że przyczyną darowizny nieruchomości były problemy K. K. (1) ze spłatą pożyczki zabezpieczonej na tej nieruchomości, zaś jego siostry zdawały sobie sprawę z zadłużenia i przejęły na siebie obowiązek jego regulowania spłat pożyczki w zamian za co otrzymały własność nieruchomości.
Pozwani wskazując na rozprawie, iż umowa darowizny była tak naprawdę ukrytą odpłatną czynnością prawną przeniesienia własności nieruchomości nie udowodnili tego faktu. W uprzednio składanych pismach nie wskazywali na pozorność umowy darowizny, lecz stanowczo twierdzili, iż to wskutek tej umowy nastąpiło przeniesienie własności. Spłacone zadłużenie z tytułu umowy pożyczki było znaczne niższe, aniżeli wartość nieruchomości będącej przedmiotem darowizny (…) zł według treści aktu notarialnego darowizny.
Ponadto nawet gdyby przyjąć za prawdziwe twierdzenia pozwanych, iż pod pozorną darowizną, ukryta była inna odpłatna czynność prawna przeniesienia własności nieruchomości w zamian za spłatę długów hipotecznych wobec banku. To ukryta odpłatna czynność prawna przeniesienia własności nieruchomości w zamian za spłatę długów nie została zawarta w formie aktu notarialnego – art. 158 KC w zw. z art. 73 § 2 KC lecz w formie ustnej lub pisemnej, co powoduje jej nieważność z powodu braku zachowania formy aktu notarialnego dla przeniesienia własności nieruchomości. Podobnie wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 12 października 2001 r. V CKN 631/00 „Ukryta pod pozorną darowizną umowa sprzedaży nieruchomości nie czyni zadość wymaganiu formy aktu notarialnego ( art. 158 zdanie pierwsze KC) dla umowy sprzedaży także wtedy, gdy w formie tej nastąpiła pozorna darowizna. Umowa taka jest zawsze nieważna ( art. 73 § 2 zdanie pierwsze KC)”.
Wobec powyższego uznać należy, iż istnieje w niniejszej sprawie podstawa prawna do uwzględniania żądania powódki w świetle art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece. Niezgodność, o jakiej mowa w tym przepisie, zachodzi wówczas, gdy treść wpisu nie odzwierciedla rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości, przez który należy rozumieć stan zgodny z prawem materialnym, co miało miejsce w niniejszym postępowaniu. Wobec czego, Sąd orzekł o wykreśleniu z działu II księgi wieczystej L. J. i H. P. i wpisaniu w dziale II księgi wieczystej J. K. i K. K. (1) na zasadach wspólności majątkowej małżeńskiej. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 29 września 2015 r. I C 84/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.