Stosownie do art. 16 § 1 KC., osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo między innymi z powodu choroby psychicznej, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Przepis określa zatem dwie pozostające ze sobą w związku przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego, których ustalenie stanowi podstawę jego zastosowania.
Pierwsza przesłanka jest związana z ustaleniem konkretnego rodzaju zaburzenia psychicznego, którym dotknięta jest dana osoba. Drugą przesłanką orzeczenia o częściowym ubezwłasnowolnieniu jest stwierdzenie, że osobie cierpiącej na ustalone zaburzenie psychiczne jest potrzebna pomoc do prowadzenia jej spraw. Właściwe rozumienie tego pojęcia jest istotne dla sprecyzowania zakresu ustaleń stanowiących wymaganą podstawę zastosowania art. 16 § 1 KC. ”Prowadzenie spraw” jest w judykaturze rozumiane szeroko i obejmuje się nim czynności prawne i faktyczne, sprawy zarówno majątkowe, jak i osobiste. Zasadnicze znaczenie ma ustalenie przez sąd rzeczywiście istniejącego zakresu spraw wymagających decyzji i czynności danej osoby (tak też w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1972 r., II CR 48/72, OSNC 1972, nr 12, poz. 220). Konieczne jest wyjaśnienie, w jakich konkretnych sprawach osobie tej potrzebna jest pomoc. Innymi słowy, nie można poprzestać na ogólnym stwierdzeniu o potrzebie pomocy, gdyż nieodzowne jest określenie rzeczywistego i skonkretyzowanego jej zakresu. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym winno być poprzedzone ustaleniem, w prowadzeniu jakich konkretnie spraw potrzebna jest pomoc osobie cierpiącej na chorobę psychiczną lub inne zaburzenia psychiczne.
Ubezwłasnowolnienie częściowe nie ma zawsze charakteru koniecznego, a sąd, uwzględniając całokształt sytuacji życiowej i rodzinnej osoby mającej ograniczoną zdolność do prowadzenia swoich zwykłych spraw, ocenia, czy ubezwłasnowolnienie częściowe jest celowe. Ponieważ ubezwłasnowolnienie częściowe stanowi poważną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki, jego orzeczenie stanowić musi najlepsze, optymalne ukształtowanie sytuacji życiowej osoby fizycznej (por. post. SN z dnia 14 lutego 1974 r., I CR 8/74, OSNC 1975, nr 1, poz. 12, w którym wskazano, że pomimo zaistnienia przesłanek takiego ubezwłasnowolnienia sąd może nie ubezwłasnowolnić osoby chorej, jeżeli ”ubezwłasnowolnienie w większym stopniu osłabiło pozycję tej osoby, niż przyniosło jej pomoc”; SN wskazał, że niekiedy pozostawienie możności samodzielnego prowadzenia swoich spraw może być ”korzystniejsze od pomocy kuratora”; przegląd orzeczeń: A. Szpunar, W. Wanatowska, NP 1976, nr 2, s. 275; por. także post. SN z dnia 28 września 1999 r., II CKN 269/99, Prok. i Pr. (dodatek) 2000, nr 2, poz. 27). Ubezwłasnowolnienie częściowe ma na celu ochronę interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej oraz interesu jej otoczenia (por. post. SN z dnia 15 maja 1969 r., I CR 132/68, z glosą S. Wójcika, NP 1970, nr 1, s. 114). Celem omawianej instytucji jest ochrona interesów osoby chorej, ”a nie interesów władz i nie może obracać się przeciwko osobie chorej” (post. SN z dnia 26 kwietnia 1968 r., II CR 70/68, ***).
Postępowanie dowodowe powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową takiej osoby, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania przez nią potrzeb życiowych. Reguła ta określa zatem przedmiot postępowania dowodowego, zaliczając doń rodzaj spraw wymagających prowadzenia, co stanowi konieczny element ustalenia i oceny, czy i w jakich spośród nich potrzebne jest udzielenie danej osobie pomocy. Wymienione okoliczności są istotne dla oceny, czy ewentualne ubezwłasnowolnienie leży rzeczywiście w interesie tej osoby, a więc czy spełniona jest nadrzędna dyrektywa orzekania o ubezwłasnowolnieniu.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Postępowanie dowodowe wykazało, że uczestnik jest chory psychicznie, choruje na schizofrenię paranoidalną. Uczestnik przejawia zakłócenia w sferze emocjonalnej, zachowania sugerujące występowanie omamów słuchowych, halucynuje, śmieje się niesytuacyjnie. Ujawnia urojenia odsłonięcia, pozostaje bez wglądu w ujawniane objawy. Nieadekwatnie, nierealistycznie, dereistycznie ocenia rzeczywistość, ignoruje wymogi społeczne i życiowe. Przez sąsiadów odbierany jest jako osoba niebezpieczna. Nie potrafi zarządzać pieniędzmi. Jest zaniedbany higienicznie, nosi brudne ubrania, ubiera się nieadekwatnie do pogody, wydziela nieprzyjemny zapach wynikający z zaniedbania higienicznego. Z zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika, że obecny stan zdrowia uczestnika postępowania utrudnia mu samodzielne zaspokajanie potrzeb życiowych. Zaniedbuje leczenie, czym doprowadza do pogarszania się swojego stanu zdrowia psychicznego i funkcjonowania. Nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem, ani załatwiać swoich spraw osobistych i majątkowych. Wymaga pomocy osób drugich w zakresie prowadzenia swoich spraw administracyjnych, prawnych, materialnych oraz kwestii związanych z leczeniem. Uczestnik postępowania mieszka z matką, jednakże ona też osobą jest chorą psychicznie i nie jest w stanie zmobilizować syna do dbania o higienę i wygląd, działa wręcz na jego niekorzyść, utwierdzając go w przekonaniu, że nie jest chory psychicznie i nie potrzebuje leczenia.
Zaburzenia z kręgu schizofrenii są przewlekłą chorobą psychiczną w rozumieniu psychozy. Charakteryzują się występowaniem objawów pozytywnych, to jest zakłóceniami toku myślenia: zaburzenia spójności myślenia, zaburzeniami logiki – paralogia, zaburzeniami treści myślenia – urojeniami o różnej treści i zaburzeniami spostrzegania – omamy z różnych zmysłów; niedostosowanym, nieadekwatnym, bladym afektem oraz zaburzeniami poznawczymi. Ponadto w tym schorzeniu mogą się pojawiać negatywne objawy choroby w postaci: bierności, braku inicjatywy, utraty zainteresowań, zubożenia mowy, wyraźnego spłycenia i zblednięcia afektu, słabej komunikacji niewerbalnej za pośrednictwem mimiki, unikania kontaktu wzrokowego oraz niezdolności do pełnienia ról społecznych i braku troski o swoje sprawy. Stan uczestnika postępowania w postaci przewlekłego aktywnego procesu psychotycznego powoduje, że funkcjonuje on znacznie poniżej potencjalnych możliwości: jest zaniedbany higienicznie, mieszka w złych warunkach socjalnych, nieracjonalnie gospodaruje posiadanymi pieniędzmi. Jest osobą wyobcowaną społecznie, postrzeganą jako niebezpieczna dla otoczenia. Obecny stan zdrowia utrudnia mu samodzielne zaspokajanie potrzeb życiowych. Zaniedbuje leczenie, czym doprowadza do pogarszania stanu swojego zdrowia psychicznego i funkcjonowania. Uczestnik nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem, ani załatwiać swoich spraw osobistych i majątkowych. Wymaga pomocy innych osób w zakresie prowadzenia swoich spraw administracyjnych, prawnych, materialnych oraz kwestii związanych z leczeniem.
Uczestnik postępowania nie ma świadomości choroby i odmawia leczenia. W tym stanie zdrowia nie może podejmować żadnych istotnych decyzji i nie ma znaczenia przy tym, czy w chwili obecnej stoi przed nim konieczność podejmowania takich decyzji. Przyszłość ze swej strony jest bowiem nieprzewidywalna, a przed organami Państwa stoi obowiązek ukształtowania jego sytuacji prawnej na przyszłość w taki sposób, aby uchronić te jego interesy, których sam zabezpieczyć w sposób świadomy nie jest w stanie. Chodzi zarówno o sprawy majątkowe, jak i niemajątkowe (m.in. ochronę zdrowia psychicznego). Uregulowania ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego są niewystarczające do udzielenia osobie z zaburzeniami psychicznymi trwałej pomocy w leczeniu. Ustawa ta w pełni może spełnić swoją rolę dopiero w powiązaniu z instrumentami zawartymi w kodeksie cywilnym. Złożenie oświadczenia woli o poddaniu się leczeniu w szpitalu psychiatrycznym ma swoje skutki cywilnoprawne. Dlatego też, jeśli osoba chora nie jest w stanie samodzielnie podjąć takiej decyzji w sposób przemyślany i zgodny z jej dobrem, to pomoc opiekuna wydaje się w takim wypadku niezbędna. Sąd postanowił więc ubezwłasnowolnić całkowicie uczestnika postępowania. Postanowienie Sądu Apelacyjnego – V Wydział Cywilny z dnia 21 czerwca 2018 r. V ACa 481/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.