Konkubinat jest prawnie nieuregulowaną trwałą wspólnotą życiową mężczyzny i kobiety, której cechą charakterystyczną jest między innymi wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego. Z uwagi na fakt, że przepisy nie regulują kwestii majątkowych związanych z konkubinatem, należy stwierdzić, że sam fakt pozostawania w takim związku nie rodzi sam z siebie dalszych skutków prawno-majątkowych. Powszechnie też przyjmuje się, że do rozliczenia konkubinatu nie można stosować ani wprost ani przez analogię, przepisów z zakresu małżeńskich stosunków majątkowych (por. m.in. uchwałę z dnia 30 stycznia 1986 r., III CZP 79/85, OSNCP 1987 r., Nr 1, poz. 2 i wyrok z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 32/00, OSNC 2000 r. Nr 12, poz. 222). W przeciwieństwie bowiem do związku małżeńskiego oraz małżeńskiej wspólności ustawowej, w przypadku konkubinatu z samego faktu wspólnego pożycia stron, prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego, nie wynika domniemanie współwłasności (wspólności) poszczególnych rzeczy.(vide uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 czerwca 2014 roku w sprawie I ACa 601/13).
Kwestia rozliczeń majątkowych po ustaniu trwałego związku faktycznego nie została uregulowana w ustawie. Zawarte w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przepisy, dotyczące stosunków majątkowych małżeńskich, w tym rozliczeń następujących po ustaniu wspólności, nie mogą znaleźć zastosowania do rozliczeń po ustaniu trwałego związku faktycznego. Oznaczałoby to bowiem zrównanie w pewnym zakresie małżeństwa oraz związku nieformalnego, do czego brak podstawy prawnej (wskazuje się na tę okoliczność także w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1986 r., III CZP 79/85, OSNCP 1987 r. Nr 1, poz. 2).
Konieczność dokonania takich rozliczeń nie budzi przy tym wątpliwości. Zarówno zatem doktryna, jak i orzecznictwo poszukują ich podstawy prawnej. Wskazywane są następujące możliwości: odpowiednie (lub analogiczne) zastosowanie przepisów o wspólności majątkowej małżeńskiej, zastosowanie przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych i znoszeniu tej współwłasności, zastosowanie przepisów o spółce cywilnej oraz zastosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Z przyczyn, o których była już mowa, w sposób kategoryczny należy wykluczyć możliwość stosowania przepisów o wspólności majątkowej małżeńskiej. Otwarta pozostaje natomiast kwestia zastosowania pozostałych uregulowań. Nie jest wykluczone zastosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu do rozliczeń majątkowych konkubentów. (vide uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2000 r. w sprawie IV CKN 32/00 OSNC 2000-12-222). Przyjąć należy, że taka podstawa może dotyczyć także wzajemnych rozliczeń w zakresie nieruchomości nabytych w trakcie konkubinatu, za pieniądze obojga, przy ujawnieniu w księdze wieczystej, jako właściciela jedynie jednego z nich.
Przykład z sprawy sądowej
Powódka wychodzi z założenia, że ustanie konkubinatu nakłada na konkubenta, który w mniejszym stopniu łożył na bieżące utrzymanie stron, obowiązek wyrównania powstałej w ten sposób różnicy w wydatkach poniesionych przez obie strony na wspólne życie, w tym przypadku dotyczy to czynszu najmu za mieszkanie oraz opłat za wskazane media. Stanowisko powódki jest jednak w tym zakresie błędne. Celem tych świadczeń było bowiem niewątpliwie zapewnienie właściwych warunków bieżącego funkcjonowania wspólnocie konkubenckiej. Wydatki te związane były ze zwykłymi potrzebami konkubentów, zatem cel tych wydatków był na bieżąco osiągany w trakcie konkubinatu – służyły one zaspokajaniu bieżących podstawowych potrzeb konkubentów, w szczególności ich potrzeb mieszkaniowych. Ustanie konkubinatu nie zniweczyło tego celu w odniesieniu do okresu trwania konkubinatu. Powódka zdaje się wychodzić z założenia, że po ustaniu konkubinatu strony powinny zliczyć wydatki poniesione na wspólne życie w czasie jego trwania i skrupulatnie je rozliczyć przy założeniu obciążenia każdego z konkubentów połową tych wydatków. Takie rozumowanie jest jednak w ocenie Sądu Apelacyjnego błędne, nie znajduje oparcia w przepisach prawa ani akceptacji w orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego z 18.01.207 r., V CSK 198/16). Bez znaczenia dla rozstrzygnięcia pozostają natomiast przytaczane w apelacji powódki argumenty o rozrzutności pozwanego i łatwości popadania w konflikty z przełożonymi, co miało się przekładać na zmniejszenie jego dochodów a także okresowe pozostawanie bez pracy. Sprawa niniejsza ma charakter sprawy o świadczenie pieniężne, a postawy życiowe przyjmowane przez oboje byłych konkubentów w trakcie trwania ich związku nie są okolicznością, która miałaby wpływać na zasady majątkowego rozliczenia konkubinatu, zgłaszane więc w tym zakresie zarzuty naruszenia art. 233 § 1 KPC nie mogły być uznane zasadne. Sąd w sprawie o rozliczenie konkubinatu nie ocenia postępowania konkubentów, ich cech charakteru, podejścia do wydawania pieniędzy itp.
W świetle powyższych rozważań, wydatków ponoszonych (przez obie zresztą strony – choć w nierównych udziałach) na zaspokajanie bieżących potrzeb konkubinatu (mieszkanie, wyżywienie, wspólne wakacje) w okresie trwania ich związku nie sposób uznać za świadczenia spełniane na rzecz drugiego konkubenta bez podstawy prawnej. Celem tych świadczeń było bowiem zaspokajanie zwykłych potrzeb związku konkubenckiego i cel ten został osiągnięty, był osiągany w każdym kolejnym okresie trwania ich związku. Wobec tego świadczenia powódki w tym zakresie nie mogą być uznane za prowadzące do bezpodstawnego wzbogacenia pozwanego. Z tego też względu jej apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie.
Sąd uznał, że powódka bezpodstawnie domagała się od pozwanego zwrotu części poniesionych przez nią opłat czynszowych i za media w wynajmowanym lokalu. Nie ulega wątpliwości, że strony pozostając w nieformalnym związku przez ponad 2,5 roku i prowadząc w tym czasie wspólne gospodarstwo czyniły wydatki z własnych środków celem zaspokojenia potrzeb obu stron. Pomiędzy stronami zaistniała zatem specyficzna wspólność gospodarcza polegająca na łącznym zaspokajaniu potrzeb życiowych. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 4 września 2019 r. I ACa 423/18
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.