Zgodnie z art. 684 KPC w związku z art. 567 § 3 KPC skład i wartość majątku wspólnego, podlegającego podziałowi ustala sąd. Skład majątku ustala się według stanu istniejącego w chwili ustania wspólności majątkowej, a według cen z chwili orzekania. Przyjmuje się, że obowiązek ustalenia składu i wartości majątku oznacza, że sąd nie jest związany oświadczeniami i wnioskami małżonków w sprawie przynależności poszczególnych przedmiotów do majątku wspólnego, a w razie potrzeby powinien zwrócić uwagę małżonków na potrzebę wskazania całego majątku podlegającego podziałowi. Sąd nie jest natomiast zobowiązany ani upoważniony do prowadzenia z urzędu dochodzeń, czy poza wskazanymi przez uczestników składnikami majątku wspólnego istnieją jeszcze inne składniki majątkowe (zob. nadal aktualne postanowienie SN z 18 stycznia 1968 r., III CRN 97/67).

Z tego wynika, że nie ma przeszkód do poczynienia ustaleń w zakresie składników majątku wspólnego i ich wartości na podstawie zgodnych oświadczeń stron, jeżeli nie budzą one wątpliwości co do zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy. Specyfika postępowania o podział majątku wspólnego nie wyłącza możliwości stosowania w nim art. 229 KPC, który stanowi, że fakty przyznane nie wymagają dowodu (pogląd utrwalony, zob. np. uzasadnienie postanowienia SN z 29 listopada 2001 r., V CKN 482/00).

W myśl art. 31 § 1 KRO, z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Do majątku wspólnego należą w szczególności:

1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków

2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;

3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;

4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2016 r. poz. 963 z późn zm.).

W związku z powyższym należy wskazać, iż oszczędności pochodzące z wynagrodzenia za pracę jednego lub obojga małżonków stanowią majątek wspólny, a tym samym również składnik majątkowy nabyty w zamian za te oszczędności również wchodzi w skład majątku wspólnego.

Z art. 31 § 1 KRO wywieść można domniemanie, że majątek uzyskany w toku trwania wspólności majątkowej małżeńskiej stanowi majątek wspólny małżonków (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1998 r., sygn. akt I CKN 830/97, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 06 lutego 2003 r., sygn. akt IV CKN 1721/00). W konsekwencji to ten, kto twierdzi, że składnik majątkowy nabyty w czasie trwania związku małżeńskiego nie wchodzi do majątku wspólnego, ma udowodnić, że dany składnik majątkowy wchodzi do majątku osobistego jednego z małżonków, a nie do majątku wspólnego.

Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;

2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;

5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;

6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;

8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;

9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;

10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (surogacja) .

W skład majątku osobistego wchodzą tylko wymienione w nim składniki. Jest to więc katalog zamknięty i wyczerpujący. Pozostałe przedmioty, niewymienione wyżej, nie wchodzą do majątku osobistego, ale do majątku wspólnego i tak też należy zawsze rozstrzygać pojawiające się w tej mierze wątpliwości.

Jeżeli jednak małżonkowie w drodze intercyzy, zawartej przed ślubem, postanowili o wprowadzeniu pomiędzy nimi już od początku małżeństwa ustroju rozdzielności majątkowej, to wówczas przedmioty nabywane osobno przez każdego z nich – także w czasie trwania małżeństwa – wchodzą odpowiednio do ich majątków osobistych. Jeżeli następnie małżonkowie ci wprowadzą jednak, drogą kolejnej intercyzy, ustrój wspólności, to od tego czasu, ale nie wcześniej przedmioty przez nich nabywane będą wchodzić do majątku wspólnego. Natomiast wszystkie przedmioty nabyte wcześniej wejdą do ich majątków osobistych.

Jeżeli małżonkowie nabyli wspólnie jakiś przedmiot majątkowy jeszcze przed zawarciem małżeństwa (lub w okresie, w którym w czasie małżeństwa nie obowiązywał ustrój wspólności), to będzie on przedmiotem współwłasności w częściach ułamkowych zarówno przed zaistnieniem wspólności, jak i po jej nastaniu. Dalsze wspólne nabycie innych przedmiotów już w czasie trwania wspólności, ale ze środków pochodzących z obu majątków osobistych małżonków, sprawi, że staną się one składnikami majątku wspólnego, nawet gdyby małżonkowie postanowili wyłączyć ten skutek i postanowić, że nabyli dany przedmiot w częściach ułamkowych do majątków osobistych.

O zaliczeniu nabywanego przedmiotu do majątku wspólnego lub osobistego (odrębnego) powinno decydować porównanie wielkości środków użytych z każdego z tych majątków. W konsekwencji, nabyty przedmiot należy zaliczyć do tego z majątków, z którego pochodzi podstawowa część środków. Jeżeli środki z drugiego majątku są nieznaczne, stanowią nakład rozliczany, jeżeli natomiast wskazane kryterium nie może znaleźć zastosowania ze względu na brak daleko idącej różnicy między zaangażowanymi środkami, to - w braku odmiennej woli małżonków - nabyty przedmiot wchodzi do każdego z majątków w częściach ułamkowych proporcjonalnych do wysokości zaangażowanych środków. W obowiązującym systemie prawa rodzinnego można przyjąć domniemanie faktyczne, że przedmioty nabyte w trakcie wspólności małżeńskiej przez jednego z małżonków, zostały nabyte z majątku dorobkowego - na rzecz małżeńskiej wspólności majątkowej; natomiast nabycie rzeczy z majątku osobistego (odrębnego) musi wynikać nie tylko z oświadczenia dokonującego transakcji małżonka, ale także z całokształtu okoliczności tego nabycia.

Surogacja to zastąpienie jednego składnika majątku osobistego innym składnikiem. Konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek: po pierwsze, aby to samo zdarzenie spowodowało z jednej strony wyjście określonego przedmiotu z majątku osobistego, a zarazem powodowało nabycie innego przedmiotu majątkowego, a ponadto po drugie, ten nowy przedmiot musi być nabyty w sensie ekonomicznym kosztem majątku osobistego. Surogacja może następować wielokrotnie w odniesieniu do następujących po sobie, kolejnych surogatów.

O tym, iż niezbywalne prawa niemajątkowe (w tym prawa autorskie osobiste) nie należą do majątku wspólnego małżonków i że nie można rozszerzyć na nie wspólności majątkowej, przesądza okoliczność, iż wspólność majątkowa obejmuje tylko prawa majątkowe.

Przedmioty uzyskane przez małżonka w wyniku działu spadku, dokonanego w czasie trwania wspólności ustawowej, należą do jego majątku odrębnego, bez względu na obciążenie małżonka dopłatą lub spłatą, chyba że spadkodawca inaczej postanowił.

Nie można przypisać decydującego znaczenia oświadczeniu małżonków, iż nabywany udział w nieruchomości nie należy do majątku dorobkowego, ponieważ samo takie oświadczenie nie może stanowczo wyłączać skutków wynikających z przepisów, w sytuacji pozostawania małżonków w ustroju małżeńskiej wspólności ustawowej. Jej ograniczenie lub wyłączenie możliwe jest na mocy małżeńskiej umowy przewidującej taki skutek i zawartej w formie aktu notarialnego.

Jeżeli na skutek rozszerzenia przez małżonków wspólności ustawowej przedmiot darowizny dokonanej na rzecz jednego z nich wszedł w skład majątku wspólnego, do zwrotu tego przedmiotu, wobec odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, obowiązani są oboje małżonkowie.

Przedmioty zwykłego urządzenia domowego (meble, dywany, obrazy, sprzęt elektryczny i audiowizualny itp.) służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił. Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków nie są objęte wspólnością ustawową, jeżeli zostały nabyte przed powstaniem wspólności.

Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię

Uczestnik postępowania zgłosił w postępowaniu o podział majątku wspólnego żądanie rozliczenia nakładów dokonanych z jego majątku osobistego na majątek osobisty wnioskodawczyni. Twierdził, że w trakcie trwania wspólności majątkowej sprzedał w X r. należące do jego majątku osobistego własnościowe prawo do lokalu nr 29 przy ul. W. 1 w W., a środki uzyskane ze sprzedaży, tj. kwotę 82 000 zł przeznaczył na majątek osobisty wnioskodawczyni w postaci nakładów na wykończenie jej domu w W. przy ul. P. 24. Na ten dom wnioskodawczyni i uczestnik postępowania dokonali także innych nakładów z ich majątku wspólnego, które zostały rozliczone w postępowaniu o podział ich majątku wspólnego. Mimo to, skarga kasacyjna nie zawiera innych ważkich argumentów na rzecz stanowiska, że w rozpoznanej sprawie o podział majątku wspólnego wystąpiły szczególne okoliczności uzasadniające dokonanie rozliczenia także nakładów dokonanych, według stanowiska uczestnika wyrażonego w skardze kasacyjnej, z jego majątku osobistego na majątek osobisty wnioskodawczyni. W sprawie bezspornym było, że dom przy ul. P. 24 w W. jako kompletny obiekt powstał nie tylko z nakładów dokonanych z majątku wspólnego, ale także ze środków pochodzących z majątku osobistego wnioskodawczyni. Przy założeniu, że dom powstał aż z trzech mas majątkowych brak rozliczenia nakładów z majątku osobistego uczestnika na majątek osobisty wnioskodawczyni nie stanowił w sprawie przeszkody do wyodrębnienia, ustalenia rodzaju, zakresu i wartości nakładów na ten obiekt dokonanych z majątku wspólnego wnioskodawczyni i uczestnika.

Zatem dokonanie rozliczenia nakładów dokonanych z majątku wspólnego na majątek odrębny wnioskodawczyni było możliwe w sprawie bez kompleksowego rozliczenia nakładów na majątek odrębny wnioskodawczyni dokonanych z majątku wspólnego oraz z majątku osobistego uczestnika. Dodać należy, iż w trakcie postępowania o podział majątku wspólnego przed Sądem pierwszej instancji uczestnik wprawdzie określił za pomocą ułamka (1/3), jaką część wartości wszystkich nakładów na nieruchomość wnioskodawczyni stanowiły nakłady dokonane z jego majątku osobistego, ale nie zażądał zasądzenia z tego tytułu kwoty uwzględniającej wartość tych nakładów - tak jak w odniesieniu do nakładów dokonanych z majątku wspólnego na ten sam obiekt - na chwilę wydania orzeczenia o podziale. Żądanie uczestnika obejmowało bowiem jedynie kwotę 82 000 zł uzyskaną ze sprzedaży jego lokalu nr 29 przy ul. W. 1 w W.. Także z tego powodu w sprawie nie zachodziła konieczność dokonania kompleksowego rozliczenia nakładów dokonanych z majątku wspólnego na majątek osobisty wnioskodawczyni oraz nakładów z majątku osobistego uczestnika na majątek osobisty wnioskodawczyni. Poza tym dokonanie rozliczenia tych nakładów, nawet przy hipotetycznym założeniu, że roszczenie uczestnika o zwrot nakładów dokonanych z jego majątku osobistego na majątek osobisty wnioskodawczyni było zasadne, nie miałoby znaczenia dla sposobu podziału składników majątku wspólnego, skoro skutkiem tego byłoby tylko obniżenie kwoty jaką uczestnik byłby zobowiązany zapłacić wnioskodawczyni.

W skardze kasacyjnej nie podniesiono, aby pominięcie rozliczenia w sprawie nakładów dokonanych z majątku osobistego uczestnika na majątek osobisty wnioskodawczyni miało jakikolwiek wpływ na sposób podziału składników majątku wspólnego. Uczestnik przez cały czas trwania postępowania przed Sądem pierwszej instancji podnosił, że dokonał nakładów z majątku osobistego na majątek osobisty wnioskodawczyni w ten sposób, że środki w kwocie 82 000 zł uzyskane ze sprzedaży prawa do lokalu nr 29 przy ul. W. 1 w W. zostały przeznaczone na dokończenie budowy domu przy ul. P. 24 wchodzącego do majątku osobistego wnioskodawczyni. Żądanie rozliczenia tych nakładów zawarte było w odpowiedzi uczestnika na wniosek, w piśmie procesowym uczestnika.

W trakcie przesłuchania w charakterze strony uczestnik przedstawił szczegółowo okoliczności dokonania tych nakładów, twierdząc, że pieniądze potrzebne na sfinansowanie m.in. wykończenia domu w W. przy ul. P. 24 pobierał z dochodów uzyskiwanych w prowadzonej przez niego firmie, a następnie uzupełniał tak powstałe braki środkami uzyskanymi ze sprzedaży jego lokalu przy ul. W.. Na podstawie dowodów przeprowadzonych w sprawie, w tym dowodu z przesłuchania stron, Sąd pierwszej instancji ustalił, że uczestnik dokonał nakładów w kwocie 82 000 zł - uzyskanych ze sprzedaży lokalu nr 29 w W. przy ul. W. 1 - jednak nie na majątek osobisty wnioskodawczyni, lecz na majątek wspólny. Przyjął, że bliżej nieokreślone środki uzyskane ze sprzedaży lokalu zostały przeznaczone także na lokal, wchodzący w skład majątku wspólnego, przy ul. C. W konsekwencji w swoim postanowieniu zawarł rozstrzygnięcie ustalające, że uczestnik dokonał nakładu z majątku odrębnego na majątek wspólny w kwocie 82 000 zł, co uwzględnił przy wzajemnym rozliczeniu stron.

Zatem, Sąd pierwszej instancji na podstawie dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych przyjął, że w sprawie uzasadnione jest dokonanie rozliczeń między stronami w związku z poniesionymi nakładami z majątku osobistego uczestnika na majątek wspólny, nie zaś w związku z nakładami poniesionymi przez niego z majątku osobistego na majątek osobisty wnioskodawczyni. Uczestnik w apelacji nie zarzucił, aby w przedstawionym wyżej zakresie Sąd pierwszej instancji dokonał wadliwej oceny dowodów, poczynił błędne ustalenia faktyczne oraz dokonał błędnej oceny prawnej żądania rozliczenia nakładów, których źródłem finansowania była kwota uzyskana ze sprzedaży lokalu nr 29 przy ul. W. 1 w W. Rozstrzygnięcie w tym zakresie zakwestionowała natomiast w apelacji wnioskodawczyni, która podniosła zarzut sprzeczności istotnych ustaleń Sądu z zebranym w sprawie materiałem dowodowym polegającą na przyjęciu, że kwota 82 000 zł uzyskana ze sprzedaży lokalu przy ul. W. została przeznaczona przez uczestnika w formie nakładu na majątek wspólny. Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 24 lipca 2020 r. I CSK 106/20

W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.

Z wyrazami szacunku.