Przedstawione zagadnienie prawne powstało na tle regulacji dotyczących ustroju wspólności ustawowej małżeńskiej, a zatem przypomnienia, przynajmniej skrótowego, wymagają główne założenia tego ustroju. problematyka stosunków majątkowych między małżonkami została ujęta w art. 31-54 KRO. Przepisy te charakteryzuje to, że stanowią one określony system organizujący stosunki majątkowe małżonków, podporządkowany ogólnym zasadom kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, mający na celu przede wszystkim równouprawnienie małżonków, umocnienie rodziny i zapewnienie jej ustabilizowanej bazy materialnej.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy wprowadza, jako podstawowy w stosunkach majątkowych małżeńskich, ustrój wspólności ustawowej. Nie jest to jednak ustrój przymusowy, ponieważ małżonkowie – w drodze umowy – mogą rozszerzyć lub ograniczyć wspólność ustawową lub nawet ją wyłączyć (art. 47 § 1 KRO), a więc przyjąć ustrój rozdzielności majątkowej (art. 51 KRO). Ustrój wspólności majątkowej powstaje z mocy prawa z chwilą zawarcia związku małżeńskiego i obejmuje dorobek obojga małżonków. Wspólność dorobku małżonków została ukształtowana jako wspólność łączna. Do istotnych cech ustroju wspólności majątkowej należy przede wszystkim brak określenia udziałów małżonków zarówno w ogólnej masie majątkowej, jak i w poszczególnych przedmiotach, a w ślad za tym niemożności rozporządzania przez małżonka swymi nie określonymi prawami w tej wspólności, jak również niemożności żądania podziału dorobku objętego wspólnością (art. 35 KRO).
Dorobkiem małżonków są wszelkie przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności majątkowej przez oboje małżonków lub jedno z nich (art. 32 § 1 KRO), chyba że stosownie do postanowień zawartych w treści art. 33 KRO stanowią one majątek odrębny każdego z nich. W świetle takich unormowań wspólność ustawowa rozciąga się z mocy samego prawa zarówno na rzeczy, jak i inne prawa majątkowe nabyte w czasie jej obowiązywania, niezależnie od tego, czy nabycie nastąpiło na nazwisko obojga małżonków, czy jednego z nich oraz czy transakcji dokonali oboje, czy tylko jedno z małżonków.
Bardzo istotne w niniejszej sprawie jest rozważenie unormowań dotyczących zarządu majątkiem wspólnym małżonków (art. 36-40 KRO). W nauce przeważa stanowisko, że przez pojęcie „zarząd” rozumie się podejmowanie wszelkiego rodzaju czynności i wydawanie dyspozycji dotyczących składników majątku wspólnego. Wśród tych czynności wyróżnia się: czynności faktyczne, czynności prawne zarówno rozporządzające, jak i zobowiązujące, a także czynności dokonywane przed sądami i innymi organami państwowymi. W każdym bądź razie przez pojęcie „zarząd majątkiem” należy rozumieć zarówno zwykły zarząd, jak i czynności przekraczające zwykły zarząd.
Z treści przepisu art. 36 KRO, normującego zarząd majątkiem wspólnym, można wyprowadzić trzy zasady, a mianowicie:
– obowiązek współdziałania małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym
– prawo każdego z małżonków do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym, c) wymóg zgody współmałżonka na dokonywanie czynności przekraczających zwykły zarząd.
Pierwszą z powołanych zasad wyraża art. 36 § 1 KRO. W doktrynie zajmowane jest zgodne stanowisko, że dotyczy on stosunków wewnętrznych między małżonkami. Norma ta jest przejawem ogólnych zasad o wzajemnych prawach i obowiązkach małżonków, wyrażonych w art. 23 i 24 KRO. Artykuł 36 § 1 KRO nie wpływa na stosunek małżonków do osób trzecich, gdyż nawet gdyby małżonek dokonał czynności zwykłego zarządu wbrew porozumieniu ze współmałżonkiem, czynność taka mimo to będzie ważna.
W rozważaniach należy się więc skoncentrować na tzw. samodzielności zewnętrznej małżonka, to jest w stosunkach prawnych z osobami trzecimi. Zgodnie z treścią art. 36 § 2 zdanie pierwsze KRO, każdy z małżonków może samodzielnie wykonywać zarząd majątkiem wspólnym. W doktrynie przeważa stanowisko, że przepis ten ustanawia dla każdego z małżonków uprawnienie do dokonywania z osobami trzecimi czynności zarządu majątkiem wspólnym. W ramach tego uprawnienia małżonek działa samodzielnie, a więc w imieniu własnym, ale ze skutkiem względem współmałżonka.
Ze zdania drugiego art. 36 § 2 KRO wynika, że do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda drugiego małżonka wyrażona w formie wymaganej dla danej czynności prawnej. Ważność umowy przekraczającej zakres zwykłego zarządu zależy od potwierdzenia jej przez współmałżonka, który jednak nie staje się przez to stroną tej umowy. W doktrynie i orzecznictwie dość zgodnie przyjmuje się, że jest to umowa niezupełna (kulejąca), charakteryzująca się tym, że brak zgody drugiego małżonka nie powoduje ani jej nieważności bezwzględnej, ani nieważności względnej, skutkuje natomiast powstanie stanu bezskuteczności zawieszonej do chwili potwierdzenia albo odmowy potwierdzenia (art. 37 § 1 i 2 KRO). Przepis ten nie określa jakiegokolwiek terminu potwierdzenia, stanowiąc, że odpowiedni termin może wyznaczyć druga strona umowy.
W kodeksie rodzinnym i opiekuńczym ustawodawca nie sprecyzował katalogu czynności, których dokonanie wymaga zgody współmałżonka, nie zdefiniował też pojęcia zwykłego zarządu. Również doktryna i judykatura nie wypracowały w zakresie określenia granicy między czynnościami zwykłego zarządu a czynnościami przekraczającymi ten zarząd, których dokonanie wymaga zgody współmałżonka, jednoznacznych poglądów.
W piśmiennictwie wypowiedzi w tej materii są dość liczne i chociaż poglądy niektórych autorów uległy pewnym modyfikacjom, niemniej jednak nie doszło do ujednolicenia stanowisk w tym zakresie. Ograniczając się, z uwagi na obszerność materiału, tylko do kwestii nabycia przez jednego z małżonków własności nieruchomości, czy innych praw majątkowych, należy stwierdzić, że według przeważającego w doktrynie poglądu czynności te mieszczą się z reguły w ramach czynności zwykłego zarządu. Argumenty przytaczane na uzasadnienie tego stanowiska są dość różne. Podkreśla się głównie, że nabycie nieruchomości, czy innego prawa majątkowego, nawet odpłatnie prowadzi do powiększenia majątku wspólnego, a nie do jego uszczuplenia. W sytuacjach tych odpada cel ochronny z art. 36 § 2 KRO, skutek bowiem następuje z mocy samego prawa. Zgody współmałżonka wymaga natomiast obciążenie nabywanej nieruchomości ograniczonymi prawami rzeczowymi. Zwraca się uwagę na konieczność rozsądnego kompromisu między zasadą równości małżonków a potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa obrotu. Podnosi się, że przy wykładni art. 36 § 2 KRO należy wprawdzie uwzględnić potrzebę ochrony rodziny, ale nie należy również zapominać o możliwości kolizji z interesami kontrahenta, który najczęściej także pozostaje w związku małżeńskim.
Niektórzy autorzy wskazują, że w art. 36 § 2 KRO pojęcie „zwykły zarząd” ma szersze znaczenie niż w innych przepisach obowiązującego prawa. Podkreślają, że jeżeli chodzi o nabycie nieruchomości, czy innego prawa na rzecz majątku wspólnego, to należy mieć na uwadze, iż wobec treści art. 32 § 1 KRO wspólność ustawowa powstaje z mocy samego prawa, niezależnie od wyrażenia zgody na tego rodzaju czynność przez współmałżonka. Nie chodzi tu bowiem o czynność zarządu, ani też o czynność rozporządzającą przedmiotem należącym do majątku wspólnego, gdyż dopiero w wyniku nabycia przedmiot wejdzie do dorobku. Nawet w razie nabycia przez jedno z małżonków nieruchomości za fundusze z majątku wspólnego, zgoda współmałżonka na takie użycie środków finansowych nie stanowi przesłanki ważności nabycia nieruchomości. Takie czy inne użycie funduszów należy do dziedziny faktów. Rzeczą samych małżonków jest dbanie o przestrzeganie przepisów normujących ich stosunki majątkowe. Daleko idące wymagania pod tym względem stosunku do osób trzecich musiałyby niekorzystnie wpływać nie tylko na bezpieczeństwo obrotu, ale i na interesy rodziny, dla której względna samodzielność działania każdego z małżonków jest przydatna.
Przeciwnicy tego stanowiska ograniczają się w zasadzie do kwestionowania zaliczania do czynności zwykłego zarządu nabycia własności nieruchomości za środki objęte wspólnością ustawową, jeśli powoduje to nadzwyczajne wydatkowanie sum dorobkowych. Podkreślają oni, że zamiana dorobkowych pieniędzy na inny majątek jest sprawą zbyt istotną dla interesów rodziny, aby można ją było traktować jako zwykły zarząd.
Zwrócenia uwagi wymagają również ogólniejsze wypowiedzi doktryny, w których podkreśla się, że ustrój wspólności ustawowej jest bardziej odpowiedni dla nieskomplikowanych stosunków w rolnictwie i rzemiośle, ale trudny do zastosowania w warunkach gospodarki rynkowej, zwłaszcza przy prywatnej własności środków produkcji. Rozwiązanie problemów związanych z zarządem majątkiem wspólnym odgrywa kluczową rolę przy ocenie użyteczności ustroju wspólności ustawowej. Potrzeby obrotu, jak i szeroki zakres praw objętych wspólnością ustawową, przemawiają za szeroką interpretacją pojęcia czynności zwykłego zarządu.
Jeżeli chodzi o stanowisko judykatury w tym przedmiocie, to należy stwierdzić, że Sąd Najwyższy w kilku orzeczeniach przyjął, iż nabycie nieruchomości lub prawa wieczystego użytkowania przez jednego z małżonków bez zgody drugiego jest skuteczne (patrz: uchwała z dnia 24 września 1970 r. III CZP 55/70, OSPiKA 1973, poz. 120; uchwała z dnia 4 marca 1983 r. III CZP 6/83, OSNCP 1983, z. 8, poz. 114; uchwała z dnia 31 stycznia 1986 r. III CZP 70/85, OSNCP 1986, z. 12, poz. 207; wyrok z dnia 17 maja 1985 r. III CRN 119/85, OSPiKA 1986, z. 9-10, poz. 185; uchwała z dnia 7 kwietnia 1975 r. III CZP 12/75, OSPiKA 1976, z. 1, poz. 3). Wprawdzie w żadnym z tych orzeczeń Sąd Najwyższy nie zajmował się wprost problemami dotyczącymi zarządu majątkiem wspólnym, opierając rozstrzygnięcia na treści art. 32 § 1 KRO, tym niemniej, skoro uznał, że nabycie przez jednego z małżonków zarówno nieodpłatne, jak i odpłatne, własności nieruchomości czy prawa wieczystego użytkowania bez zgody drugiego małżonka jest skuteczne, tym samym pośrednio zajął stanowisko, że jest to czynność zwykłego zarządu.
Odmienne stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 28 września 1979 r. III CZP 15/79 (OSNCP 1980, z. 10, poz. 176) co do odpłatnego nabycia nieruchomości. Stanowiska tego bliżej jednak nie uzasadnił, gdyż zagadnienie to nie było objęte przedstawionym pytaniem prawnym, ani nie miało wpływu na podjętą uchwałę.
W ostatnim okresie problematyka czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczających ten zakres była przedmiotem pogłębionych rozważań w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1994 r. III CZP 182/93 (OSNCP 1994, z. 7-8, poz. 146). Sąd Najwyższy podkreślił, że zmiany występujące w obrębie stosunków społeczno-gospodarczych, a zwłaszcza rozrastająca się sfera prywatnej działalności małżonków i związana z tym konieczność szybkiego podejmowania czynności prawnych dyktują szersze niż dotychczas rozumienie czynności zwykłego zarządu. Sąd ten opowiedział się za poszerzeniem bezdyskusyjnego zakresu zwykłego zarządu o takie między innymi czynności, jak nabywanie ruchomości i nieruchomości oraz innych praw majątkowych, jeżeli w związku z tym nie dochodzi do uszczuplenia majątku wspólnego. Dalej sąd stwierdził, że nie jest możliwe skatalogowanie czynności zwykłego zarządu, wskazał więc na kryteria, które mogą być pomocne przy rozgraniczeniu czynności mieszczących się w zakresie zwykłego zarządu od czynności przekraczających ten zakres.
Rekapitulacja przeprowadzonych powyżej wywodów daje podstawę do następujących stwierdzeń.
Wspólność ustawowa obejmuje bardzo szeroki zakres praw, dorobkiem małżonków są bowiem wszelkie przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub jedno z nich (art. 32 § 1 KRO), chyba że należą do kategorii przedmiotów wyłączonych z dorobku z mocy art. 33 KRO. W świetle więc tak skonstruowanych przepisów należy stwierdzić, że do powstania dorobku wystarczą samodzielne działania każdego małżonka.
Artykuł 36 § 1 KRO, stanowiący, że oboje małżonkowie obowiązani są współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, dotyczy wewnętrznych stosunków między małżonkami. Uprawnienia każdego z małżonków do dokonywania z osobami trzecimi czynności związanych z zarządem majątkiem wspólnym normuje art. 36 § 2 KRO. W świetle jego treści każdy małżonek działa samodzielnie, a więc we własnym imieniu, choć ze skutkiem dla współmałżonka.
Do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu konieczna jest zgoda drugiego małżonka wyrażona w formie wymaganej dla danej czynności (art. 36 § 2 zdanie drugie KRO). Zawarcie umowy przekraczającej zakres zwykłego zarządu bez zgody drugiego małżonka skutkuje powstanie stanu bezskuteczności zawieszonej do czasu potwierdzenia lub odmowy potwierdzenia (art. 37 § 1 i 2 KRO). Stan zawieszenia może trwać długo, gdyż przepis nie określa jakiegokolwiek terminu potwierdzenia, co powoduje niepewność w stosunkach prawnych.
Artykuł 44 Prawa małżeńskiego z 1946 r. wymieniając wyczerpująco, jakich czynności prawnych nie może dokonywać małżonek sprawujący samodzielnie zarząd bez zgody drugiego małżonka, nie objął wymogiem zgody nabywania przedmiotów majątkowych.
W kodeksie rodzinnym i opiekuńczym ustawodawca nie zawarł definicji pojęcia „zwykłego zarządu” oraz nie sprecyzował katalogu czynności wymagających zgody drugiego małżonka. Wykładni więc tych pojęć należy dokonywać mając na uwadze z jednej strony zasady, jakie legły u podstaw wprowadzenia ustroju wspólności ustawowej, a przede wszystkim umocnienie sytuacji materialnej rodziny, z drugiej zaś strony zapewnienie użyteczności tego ustroju w warunkach gospodarki rynkowej przy rozrastającej się sferze prywatnej własności środków produkcji oraz konieczność dbałości o bezpieczeństwo obrotu.
Według przeważającego w doktrynie poglądu, do czynności zwykłego zarządu należy z reguły nabywanie przez jedno z małżonków własności rzeczy ruchomych, a także własności nieruchomości i innych praw majątkowych. Argumenty przytoczone na uzasadnienie tego stanowiska są w pełni przekonywujące, a zwłaszcza te, że nie prowadzi to do uszczuplenia majątku wspólnego i że odpada cel ochronny z art. 36 § 2 KRO, mamy tu bowiem do czynienia ze skutkiem następującym z mocy samego prawa (art. 32 § 1 KRO)
Głosy przeciwstawiające się przedstawionemu wyżej stanowisku są dość nieliczne i ograniczają się w zasadzie do kwestionowania zaliczenia do czynności zwykłego zarządu nabycia własności nieruchomości za środki objęte wspólnością ustawową. Koronnym argumentem jest powoływanie się na doniosłość takiej czynności i nadzwyczajne wydatkowanie środków. Zwolennicy tego poglądu nie biorą jednak pod uwagę kilku okoliczności. W normalnie funkcjonującej rodzinie małżonkowie współdecydują o istotnych sprawach majątku wspólnego. Nabycie innych przedmiotów majątkowych, np. ruchomości, może w obecnych warunkach również powodować nadzwyczajne wydatkowanie środków pieniężnych. Kontrahent (zbywca) powinien wiedzieć, czy zawierana umowa jest ważna. Trudno zaś od niego wymagać, aby miał prowadzić dochodzenie, co do okoliczności trudnych do sprawdzenia, czy pieniądze pochodzą z dorobku, czy współmałżonek nabywcy wyraża na to zgodę, czy w danej rodzinie jest to wydatek nadzwyczajny, itp. Odwoływanie się do „konkretnych okoliczności sprawy” czy „sytuacji w poszczególnych rodzinach” podważałoby bezpieczeństwo obrotu.
W dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy w kilku przypadkach opowiedział się za tym, że nabycie nieruchomości lub wieczystego użytkowania przez jednego z małżonków jest skuteczne. Odmienne stanowisko, wyrażone w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej, powołanej wyżej, nie zostało bliżej uzasadnione, kwestia ta zresztą nie była przedmiotem samej uchwały. W ostatniej z powołanych wyżej uchwał składu siedmiu sędziów Sąd Najwyższy, opowiadając się za rozszerzającą wykładnią pojęcia zakresu zwykłego zarządu, uznał za zasadne objęcie nim między innymi takich czynności, jak nabywanie nieruchomości, jeżeli w związku z tym nie dochodzi do uszczuplenia majątku wspólnego.
Zasada zaufania, która w normalnej sytuacji obowiązuje małżonków, przemawia również za rozszerzającą interpretacją czynności zwykłego zarządu i objęcie tym pojęciem odpłatnego nabycia nieruchomości lub innych praw majątkowych, jeżeli z nabyciem nie łączy się ich obciążenie. Nabycie takie z reguły nie tylko nie uszczupla majątku wspólnego, ale prowadzi do stabilizacji bazy materialnej rodziny. W normalnie funkcjonującej rodzinie małżonkowie uzgadniają między sobą, które z nich i jakich czynności a dokonać. W braku porozumienia ustawodawca przewidział możliwość zwrócenia się o rozstrzygnięcie do sądu (art. 24 KRO).
W przypadku zaś, gdy wykonywanie przez jednego z małżonków zarządu majątkiem wspólnym jest nieracjonalne i sprzeczne z doborem rodziny, drugi małżonek może wystąpić do sądu o zmianę zasad zarządzania majątkiem wspólnym (art. 40 KRO), a nawet w pewnych sytuacjach o zniesienie wspólności ustawowej małżeńskiej (art. 52 KRO).
Zawężanie pojęcia czynności zwykłego zarządu i objęcie nabycia nieruchomości wymaganiem zgody drugiego małżonka także nie zapewnia w pełni ochrony małżonka, gdyż zaspokojenia z majątku wspólnego może żądać wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków (art. 41 § 1 KRO), a więc i kontrahent, jeżeli poniósł szkodę na skutek zawarcia umowy, która okaże się nieważna z braku zgody lub potwierdzenia przez współmałżonka. Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 marca 1995 r. III CZP 9/95
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
