Problematyka ubezwłasnowolnienia była wielokrotnie przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego, z którego wynika konieczność starannego rozważenia konkretnego przypadku, ustalenia elementu celowości ubezwłasnowolnienia, interesu i dobra danej osoby. Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy czy inne zaburzenia psychiczne same przez się nie stanowią wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz mogą je uzasadniać tylko wówczas, gdy osoba taka potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw. Zależy to od rodzaju i stopnia choroby czy zaburzenia psychicznego, chorób współwystępujących oraz indywidualnych objawów występujących u danej osoby. Każde ubezwłasnowolnienie musi być zaprzesłankowane nie tylko samą chorobą psychiczną, ale także elementem celowości, dla której instytucja ubezwłasnowolnienia została ustanowiona. Cel zaś tej instytucji musi zawsze polegać na niesieniu pomocy danej osobie w załatwianiu jej spraw osobistych i majątkowych.
Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną wyłącznie w interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 KC nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 KC potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego. Zważyć trzeba, że o potrzebie całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń (art. 13 § 1 in fine KC) decyduje stan zdrowia osoby, która ma być ubezwłasnowolniona i jego wpływ na możność kierowania swoim postępowaniem – istniejący w chwili orzeczenia. Okoliczność, że w bliższej nieokreślonej przyszłości musi nieuchronnie nastąpić pogorszenie się stanu zdrowia nie uzasadnia orzeczenia całkowitego ubezwłasnowolnienia, gdy z aktualnej sytuacji ze względu na interes tej osoby i interes społeczny wystarczy ubezwłasnowolnienie częściowe (por. postanowienie SN z 3.06.1974 roku, II CR 253/74).
Ustawowe przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego określa przepis art. 16 § 1 KC, zgodnie z którym należy rozważyć i ustalić, czy w przypadku stwierdzenia u uczestnika niedorozwoju umysłowego nie uzasadniającego całkowitego ubezwłasnowolnienia, potrzebna jest mu pomoc do prowadzenia jego spraw. Wskazać należy, że stwierdzenie występowania ustawowych przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego musi być uzupełnione, przez uwzględnienie dodatkowego elementu, a mianowicie potrzeby ochrony interesów osobistych: potrzeby leczenia, jak i majątkowych – uczestnik posiada majątek.
Wskazać należy, że ubezwłasnowolnienie może być orzeczone tylko w interesie i dla osoby, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy celu zapewnienia jej pomocy w prowadzeniu swych spraw lub uzupełnienia braku możności kierowania swym postępowaniem.
W doktrynie całkowite ubezwłasnowolnienie z uwagi na drastyczną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki, traktowane jest jako środek nadzwyczajny, a jego stosowanie ograniczone jest tylko do sytuacji, w których jest ono nieuniknione.
Przesłanką podstawową całkowitego ubezwłasnowolnienia, charakterystyczną dla tej instytucji, jest kwalifikowana niemożność kierowania swoim, szeroko rozumianym, postępowaniem przez osobę fizyczną, czyli dysfunkcja mentalna wywołana ściśle określonymi przyczynami. Słowo „niemożność” wskazuje na brak, mentalnego, świadomego kontaktu z otoczeniem i na niemożność intelektualnej oceny swojej sytuacji. Niemożność kierowania sobą musi występować aktualnie w chwili orzekania ubezwłasnowolnienia, a nie tylko potencjalnie, jako typowe samodzielne następstwo danej dysfunkcji. Sama choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenie psychiczne (art. 13 § 1 in fine KC) nie są przesłanką ubezwłasnowolnienia, a tylko przyczyną podstawowej przesłanki, czyli niemożności kierowania postępowaniem.
Zważyć zatem trzeba, że o potrzebie całkowitego ubezwłasnowolnienia osoby pełnoletniej z powodu niedorozwoju umysłowego decyduje stan zdrowia osoby, której dotyczy postępowanie sądowe i wpływ tegoż niedorozwoju na możność samodzielnego prowadzenia przez tę osobę jej spraw w chwili orzekania (art. 316 § 1 KPC w zw. z art. 391 § 1 KPC i art. 13 § 2 KPC).
Oczywiście zgodnie już z przytoczonym przepisem art. 13 § 1 KC niedorozwój umysłowy sam przez się nie stanowi wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz może je uzasadniać tylko wówczas, gdy uczestnik z powodu stwierdzonego niedorozwoju umysłowego nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.
Zgodnie z § 1 art. 547 KPC osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania; wysłuchanie powinno odbyć się w obecności psychologa oraz w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. Zgodnie zaś z § 2 zdanie 1. w celu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego.
Reasumując, zgodnie z regulacją art. 13 § 1 KC ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone, o ile łącznie spełnione są przesłanki: osoba, której dotyczy postępowanie ma ukończone 13 lat, stwierdzono u niej chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne oraz niemożność kierowania swym postępowaniem. Pomimo spełnienia tych przesłanek sąd nie musi ubezwłasnowolnić osoby, jeżeli uzna, że jest to niewskazane z punktu widzenia ubezwłasnowolnienia, dobra tej osoby.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Sprawa sądowa opracowana przez KancelarięWnioskodawczyni J. S. domagała się uchylenia ubezwłasnowolnienia całkowitego, orzeczonego względem niej postanowieniem Sądu Okręgowego. W uzasadnieniu podała, że od czasu uprawomocnienia się ww. postanowienia zaszły znaczne zmiany w stanie jej zdrowia i codziennym funkcjonowaniu, co za tym idzie ustały przesłanki, które uzasadniały ubezwłasnowolnienie. Aktualnie wnioskodawczyni znajduje się w stanie remisji choroby psychicznej, nie występują u niej żadne objawy, na co dzień funkcjonuje samodzielnie, z niewielką pomocą bliskich, radzi sobie w prowadzeniu spraw, racjonalnie gospodaruje środkami uzyskiwanymi z tytułu renty, poczyniła starania o przyznanie dofinansowania na zakup laptopa, uczestniczy w spotkaniach organizowanych w Centrum w którym spotykają się byli pacjenci Kliniki. Wnioskodawczyni podała również, że pozostaje pod stałą opieką lekarzy specjalistów i psychologów, zażywa przepisane leki, które sama wykupuje oraz systematycznie korzysta z rehabilitacji.
Sąd Okręgowy, zarówno w swoich ustaleniach faktycznych i jak i w rozważaniach prawnych, niedostatecznie uwzględnił treść opinii biegłych lekarza psychiatry i psychologa uznając, że należy uchylić ubezwłasnowolnienie całkowite w całości. Szczególnie istotna jest tu ustna opinia biegłych E. S. i K. P. W trakcie przesłuchania – z treścią którego Sąd Apelacyjny zapoznał się – biegłe wyjaśniły wątpliwości i sformułowały zgodne, jednoznaczne i stanowcze wnioski, iż aktualnie J. S. jest w stanie kierować swym postępowaniem, co oznacza, że utrzymywanie ubezwłasnowolnienia całkowitego nie jest uzasadnione, jednakże potrzebuje pomocy w prowadzeniu swoich spraw, co wskazuje na potrzebę jej ubezwłasnowolnienia częściowego.
Sąd I instancji prawidłowo ustalił, że J. S. od czterdziestu lat cierpi na przewlekłą chorobę psychiczną afektywną dwubiegunową, której istotą jest występowanie naprzemiennie dwóch faz maniakalnej i depresyjnej. Nie da się ustalić, kiedy nastąpi kolejna faza choroby. Od orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu całkowitym u wnioskodawczyni występują jedynie fazy depresji – faza maniakalna nie zdarzyła się. Wnioskodawczyni aktualnie zachowuje się racjonalnie, można nawiązać z nią logiczny kontakt, co miał okazję stwierdzić Sąd Okręgowy w trakcie rozprawy. Ustalenia faktyczne Sądu I instancji wymagają jednak uzupełnienia o dodatkowe okoliczności, wykazane dowodem z opinii biegłych lekarza psychiatry i psychologa.
J. S. ma zachowany jedynie częściowy krytycyzm wobec swojej choroby. Twierdzi, że nie rozumie skąd wzięła się „historia z ubezwłasnowolnieniem”, skoro nie zrobiła nic co uzasadniałoby taką decyzję. Wnioskodawczyni przyjmuje do wiadomości jedynie epizody depresyjne, nie ma natomiast wglądu w to, co dzieje się z nią w trakcie maniakalnej fazy choroby, kiedy funkcjonuje w sposób niekontrolowany. Lekceważy i naiwnie tłumaczy swoje ówczesne, nieracjonalnie i niekorzystne dla siebie zachowania. Aktualnie wnioskodawczyni funkcjonuje dobrze, sama organizuje wszelkie sprawy związane z leczeniem psychiatrycznym i somatycznym, radzi sobie też w sprawach bytowych. Biegłe podkreślają jednak, że ta zdecydowana poprawa sposobu funkcjonowania może być wynikiem mobilizacji sił wnioskodawczyni, ukierunkowanej na uchylenie nieakceptowanego przez nią ubezwłasnowolnienia. Ten właśnie brak świadomości choroby w jej maniakalnej fazie, brak krytycyzmu wobec własnych zachowań jak też to, że z istoty choroby wynika, że faza maniakalna może wystąpić w każdym czasie – uzasadniają wniosek, że wnioskodawczyni potrzebuje pomocy w prowadzeniu swoich spraw.
Wnioski do jakich dochodzą biegłe znajdują potwierdzenie w pozostałym zgromadzonym w sprawie materialne dowodowym. Konfrontacja ustaleń faktycznych dokonanych przez Sądy obu instancji w sprawie o ubezwłasnowolnienie oraz ustaleń faktycznych sprawy obecnie rozpoznawanej, prowadzi do oczywistego wniosku, że wnioskodawczyni zaczęła w miarę prawidłowo funkcjonować gdy została ubezwłasnowolniona a kontrolę nad jej sprawami przejął opiekun prawny. Prawidłowość sprawowania opieki przez T. S. nie jest przedmiotem obecnego postępowania, choć trudno nie zauważyć, że właśnie w tym czasie gdy on kierował sprawami wnioskodawczyni funkcjonowała ona prawidłowo.
Jednakże nawet gdyby przyjąć – do czego w ocenie Sądu Apelacyjnego brak jakichkolwiek podstaw – że zastrzeżenia J. S. względem opiekuna są słuszne, nie oznacza to, że wnioskodawczyni jest w stanie funkcjonować zupełnie samodzielnie. W ocenie Sądu Apelacyjnego wnioskodawczyni wciąż jest potrzebna pomoc, zarówno w monitorowaniu procesu leczenia i jego wyników (aktualnie wnioskodawczyni znów przebywa w szpitalu psychiatrycznym) jak też w sprawowaniu kontroli nad tym, czy wnioskodawczyni radzi sobie z bieżącymi obowiązkami dania codziennego, zarówno w zakresie organizacyjnym jak i finansowym.
Jak wynika z treści art. 16 KC przesłanką orzeczenia o częściowym ubezwłasnowolnieniu jest stwierdzenie, że osoba cierpiąca na ustalone zaburzenie psychiczne jest co prawda w stanie kierować własnym postępowaniem, potrzebuje jednak pomocy w prowadzeniu swoich spraw. ”Prowadzenie spraw” jest w judykaturze rozumiane szeroko i obejmuje się nim czynności prawne i faktyczne, sprawy zarówno majątkowe, jak i osobiste. Powyższe przesłanki zostały spełnione w rozpoznawanej sprawie. Niewątpliwie wnioskodawczyni cierpi na od czterdziestu lat na chorobę afektywną dwubiegunową. Aktualnie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, jednakże dla jej dobra konieczne jest pozostawienie pewnej formy pomocy i kontroli w sprawach wyżej wskazanych. Sąd więc postanowił ubezwłasnowolnić częściowo uczestniczkę postępowania. Postanowienie Sądu Apelacyjnego – I Wydział Cywilny z dnia 10 maja 2016 r. I ACa 95/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
