Zgodnie z regulacjami Kodeksu postępowania cywilnego (art. 2161 § 1 i 576 § 2) dzieci mają prawo do wyrażania przed sądem swoich poglądów we wszystkich sprawach ich dotyczących. Biorąc pod uwagę zapewnienie dziecku komfortowych, przyjaznych warunków wysłuchania oraz określenie roli osób uczestniczących w tej czynności niezbędne wydaje się ustanowienie wspólnych standardów wysłuchania dziecka w procesie cywilnym i zapoznanie z nimi sędziów cywilnych i rodzinnych.
Pytania zadawane małoletniemu dziecku powinny być postawione w taki sposób, aby to sędzia mógł sam wywnioskować z wypowiedzi dziecka o tym, gdzie się dobrze czuje czy z kim się chętniej bawi. Najważniejsze jest jednak, aby dziecko jak najwięcej od siebie powiedziało o własnych życzeniach. Nie można dopuścić, aby pytania sędziego implikowały odpowiedzi.
Podkreślenia wymaga fakt, iż wysłuchanie opiera się na prowadzeniu rozmowy w sposób odpowiadający możliwościom dziecka. Jego podstawową zasadą jest, aby nie obciążać młodego człowieka poczuciem odpowiedzialności za rozstrzygnięcia sądu oraz nie wikłać go w toczące się wokół sprawy konflikty (np. między opiekunami). Dzieci mogą być wysłuchiwane przez sąd we wszystkich sprawach cywilnych – np. w sprawach związanych z ustalaniem kontaktów z rodzicami, władzy rodzicielskiej, miejsca pobytu, orzeczenia i rozwiązania przysposobienia czy przeniesienia z placówki opiekuńczo-wychowawczej lub rodziny zastępczej.
Zgodnie z przepisem art. 430 ustawy z dnia 17 listopada 1964r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2014r., poz. 101, z późn. zm.) dalej: K.p.c., w sprawach małżeńskich, a zatem również w sprawie o rozwód, czy o separację istnieje zakaz przesłuchiwania w charakterze świadków małoletnich, którzy nie ukończyli 13 lat i zstępnych, czyli właśnie dzieci, zarówno wspólnych, jak i przysposobionych przez strony, które nie ukończyły 17 lat. Przepis ten ma charakter bezwzględnie obowiązujący, nie może zatem być uchylany ani przez sąd, ani przez wymienione osoby czy też strony.
Kiedy dziecko może decydować z kim mieszać
W celu ustalenia w procesie praw niemajątkowych, w szczególności w związku z kształtowaniem władzy rodzicielskiej w sprawach o rozwód , czy separację ma zastosowanie przepis art. 2161 K.p.c., który stanowi, że sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, przy czym wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych (§1). Przepis ten określa kryteria, które powinny być spełnione przy wysłuchaniu małoletniego dziecka, a które obejmują badanie rozwoju umysłowego dziecka, stanu jego zdrowia i stopnia dojrzałości. Nadto w odniesieniu do uwzględnienia zdania dziecka sąd rozważa okoliczności sprawy w odniesieniu do osoby dziecka oraz zakres, w jakim może uwzględnić jego rozsądne życzenia.
Przepis art. 216 1 K.p.c. nie precyzuje wprawdzie formy dokonania tej czynności, ale wskazuje, że wysłuchanie ma odbyć się poza salą posiedzeń sądowych. Sąd przeprowadzając czynności wysłuchania dziecka winien brać pod uwagę wiele okoliczności, głównie takich jak miejsce ich dokonania. Ponadto obowiązkiem sądu winna być również dbałość, aby osobisty udział dziecka w postępowaniu nie miał ujemnych następstw natury społeczno-wychowawczej, bądź aby tego rodzaju następstwa były ograniczone do minimum. Powołany przepis formułuje pod adresem praktyki sądowej postulat rozważenia w każdym przypadku zasadności udziału małoletniego dziecka w postępowaniu sądowym. Decyzja w tym zakresie winna być determinowana konkretną sytuacją, zwłaszcza w warunkach niełatwych zazwyczaj relacji rodzinnych, a nawet i środowiskowych.
Określając wzajemne relacje między rodzicami a dziećmi oraz prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, art. 48 Konstytucji RP stanowi, iż rodzice mają prawo do wychowania dzieci z godnie z własnymi przekonaniami. Jednocześnie przepis ten nakłada na rodziców ograniczenie, jakim jest obowiązek uwzględnienia stopnia dojrzałości dziecka, wolności jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. W art. 72 ust. 3 Konstytucja RP nakłada na organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko obowiązek ich wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka. Ustrojodawca używając w powołanym przepisie sformułowania „w toku ustalania praw dziecka” dostrzega zmienność zakresu praw, z których może korzystać – uwarunkowane nie tyle wiekiem, ile stopniem rozwoju psychofizycznego (B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 369). Natomiast wprowadzenie przez ustrojodawcę w art. 48 ust. 1 pojęcia „stopnia dojrzałości” ma – zdaniem powołanego autora – kluczowe znaczenie. Wpływa ono na każdym etapie jego rozwoju, aż do uzyskania pełnoletniości – na zakres decyzji, które dziecko może podejmować, a tym samym na zakres jego praw i obowiązków. Artykuł 2161 stanowi realizację tych postanowień oraz art. 12 Konwencji o prawach dziecka, zawartej w Nowym Jorku dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 z późn. zm.).
Kiedy dziecko decyduje o kontaktach i widzeniach z ojcem
Warto dodać, że dla realizacji praw dziecka do wyrażania swoich poglądów oraz przedstawiania własnego zdania w sprawach, które go dotyczą, zagwarantowanych w art. 12 Konwencji o prawach dziecka i art. 72 ust. 3 Konstytucji RP niezbędne jest propagowanie idei przyjaznego wysłuchiwania dzieci w toku postępowań oraz wykorzystywania przyjaznych pokoi przesłuchań.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 15 grudnia 1998r., I CKN 1122/98 (OSNC 1999, nr 6, poz. 119) uznał, że kierując się celowością, przy uwzględnieniu stopnia dojrzałości małoletniego oraz charakteru sprawy opiekuńczej, właściwy sąd powinien zapoznać się ze stanowiskiem tego małoletniego, mając na względzie jego dobro. Istnieją zatem uregulowania prawne w procedurze cywilnej, które mają służyć ochronie małoletniego dziecka, aby jego osobisty udział w postępowaniu nie miał dla niego ujemnych następstw.
Kwestia rozeznania, stopnia rozwoju umysłowego małoletniego dziecka oraz stopnia jego dojrzałości i w konsekwencji oceny rozsądności jego wypowiedzi może uzasadniać powołanie osoby dysponującej wiedzą specjalistyczną, czyli biegłego psychologa.
Podstawę rozstrzygnięcia każdej sprawy rodzinnej stanowi bowiem całokształt zgromadzonego w toku postępowania materiału dowodowego, po uprzednim dokonaniu oceny jego wiarygodności na podstawie art. 233 §1 K.p.c. Ocena w tym zakresie stanowi wyłączną kompetencję sądu orzekającego, przy czym jest dopuszczalna jej weryfikacja w trybie nadzoru judykacyjnego. Jeżeli zatem spełnione są przesłanki do wysłuchania dziecka sąd winien dokonać oceny, czy wysłuchanie w danym stanie faktycznym jest niezbędne, czy też pominięcie wysłuchania odbędzie się bez szkody dla wyjaśnienia okoliczności konkretnej sprawy. Rolą sądu jest określenie celu, jakiemu to wysłuchanie ma służyć, a jednocześnie ocena, jakie informacje mogą być w jego toku dostarczone, a w dalszej konsekwencji – co do znaczenia i istoty tych informacji dla lepszego obrazu stanu faktycznego i wszechstronnego wyjaśnienia sprawy, a jednocześnie stworzenia większej gwarancji możliwie najbardziej prawidłowego jej rozstrzygnięcia. Odpowiedź na interpelację nr 5708 w sprawie przeciwwskazań do przeprowadzania wysłuchań dzieci w oparciu o art. 216(1) K.p.c. i art. 576 § 2 K.p.c.
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.