Zgodnie z art. 567 § 3 w zw. z art. 684 KPC Sąd ustala skład i wartość majątku ulegającego podziałowi. Judykatura zgodnie przyjmuje, że skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania tej wspólności, a jego wartość według stanu majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału (por. uchwała Całej Izby Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, OSNCP 1970, nr 3, poz. 39, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 90, z dnia 19 maja 1989 r., III CZP 52/89, OSNC 1990, nr 4-5, poz. 60, z dnia 7 kwietnia 1994 r., III CZP 41/94, Biul. SN 1994, nr 5, poz. 22, z dnia 23 lutego 2018 r., III CZP 103/17, OSNC 2019, nr 2, poz. 13). Z zasady aktualności orzekania (art. 316 w zw. z art. 13 § 2 KPC) wynika, że przedmiotem podziału jest majątek istniejący i w stanie aktualnym na chwilę podziału, którego wartość wyznacza zakres i podstawę rozliczeń. Jakkolwiek punktem wyjścia jest skład majątku wspólnego w chwili ustania wspólności, to wszelkie zmiany stanu składników, jakie zaszły między tą chwilą a chwilą działu, związane z ich zużyciem, ze wzrostem lub spadkiem wartości na skutek dokonanych nakładów bądź sytuacji rynkowej, pociągające za sobą skutki majątkowe w postaci różnicy wartości mogą być rozliczane i odpowiednio wyrównywane dopiero w postaci spłat lub dopłat (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2018 r., III CZP 103/17, OSNC 2019, nr 2, poz. 13). Nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty uwzględniane są przy podziale z urzędu (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07, OSNC 2009, nr 2, poz. 23).
Wskazana zasada orzekania nie dotyczy dodatkowych rozliczeń stron z tytułu nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny, wydatków, pożytków i odszkodowań co do których strony muszą zgłosić wprost żądanie procesowe (art. 45 KRO, art. 567 § 1 i 3 w zw. z art. 686 i art. 688 w zw. z art. 618 § 1 KPC). Związanie dotyczy tylko żądania i jego zakresu, ale nie podstawy prawnej, jej wybór należy do Sądu orzekającego. Przypomnieć jedynie należy dotychczasowy dorobek judykatury dotyczący wskazanych kwestii. Co do zasady przyjęto, że zbycie przez jednego z małżonków bez zgody drugiego, po ustaniu wspólności ustawowej, udziału w składniku majątkowym który był objęty taką wspólnością jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego. O bezskuteczności tej rozstrzyga sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego (por. uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasada prawna – z dnia 15 października 1962 r., I CO 22/62, OSN 1964, nr 1, poz. 2, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1993 r., III CZP 95/93, OSNC 1994, nr 2, poz. 30).
W wypadku niezgłoszenia takiego żądania i ograniczenia się do dochodzenia rozliczeń pieniężnych z tytułu nieuzasadnionego wyzbycia się przez jednego małżonków, w trakcie trwania wspólności majątkowej, składnika majątku wspólnego sąd poprzestaje na ustaleniu faktu wyrządzenia i wysokości szkody oraz rozstrzyga o odszkodowaniu, traktując je analogicznie jak żądanie zwrotu wydatków z majątku wspólnego na majątek osobisty, oparte na art. 567 § 1 KPC (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 1958 r., I CR (58, OSNCK 1959, nr 2, poz. 59). Uprawnieniem poszkodowanego, wykorzystanym przez wnioskodawcę w obecnym postępowaniu, jest ograniczenie żądania do wyrównania takiej szkody w części. Kwota obejmująca odszkodowanie jest uwzględniana w ramach udziału w majątku wspólnym przysługującego małżonkowi, który dokonał rozporządzenia i odpowiednio rozliczana (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 2009 r., V CSK 485/08, niepubl.).
Dopuszczalne jest objęcie podziałem majątku wspólnego wierzytelności z tytułu nakładów na rzeczy należące w okresie trwania wspólności do osoby trzeciej, gdyż stanowią one prawa majątkowe podlegające rozliczeniu (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1970 r., III CZP 18/70, OSNC 1971, nr 2, poz. 18, z dnia 19 grudnia 1973 r., III CZP 65/73, OSNC 1974, nr 10, poz. 164, z dnia 11 maja 1978 r., III CZP 103/77, OSNC 1979, nr 1-2, poz. 4). W wypadku sporu co do zasady i wysokości takich nakładów dopuszczalne jest określenie ułamkowych udziałów w nakładach, bez określenia wysokości wierzytelności przysługującej wobec osoby trzeciej, oraz przyznanie jej jednemu bądż obojgu małżonkom (por. cyt. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1973 r., III CZP 65/73, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2011 r., V CZ 121/10, OSNC-ZD 2012, nr 1, poz. 20). Jeżeli rozliczenie takie zostanie pominięte przy podziale majątku wspólnego małżonkowie uprawnieni są do samodzielnego dochodzenia wierzytelności od dłużnika w odpowiedniej części (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1987 r., III CZP 3/87, OSNC 1988, nr 2-3, poz. 34). Wyraźnie podkreślić jednak należy że, zgodnie z zasadą konfuzji, nie podlegają uwzględnieniu przy podziale nakłady z majątku wspólnego poczynione na inny składnik tego majątku. Oczywiście nieprawidłowe jest rozstrzygnięcie o przyznaniu „prawa własności nakładów” poczynionych na nieruchomości stanowiącej, po zbyciu przez jednego z małżonków, własność osoby trzeciej. Stanowią one bowiem część składową nieruchomości i nie mogą być odrębnym przedmiotem własności (art. 47 KC). Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 22 stycznia 2021 r. III CSKP 24/21
Ponadto wskazuje się, że dokonując podziału majątku między małżonkami w odniesieniu do nakładów poczynionych na majątek osoby trzeciej, które mogą stanowić przedmiot odrębnego postępowania, gdy strony kwestionują wartość nakładów oraz ich wysokość, sąd nie ma obowiązku ustalenia ich wartości, nie jest to bowiem niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy o podział ani do dokonania rozliczeń między małżonkami (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 grudnia 1973 r., III CZP 65/73, OSNCP 1974, nr 10, poz. 164).
Pominięcie w postępowaniu o podziale majątku wspólnego wierzytelności z tytułu nakładów poczynionych z tego majątku w czasie trwania wspólności majątkowej na nieruchomość stanowiącą własność osoby trzeciej nie pozbawia jednak żadnego z byłych małżonków możliwości dochodzenia połowy tej wierzytelności w późniejszym terminie od tej osoby trzeciej. Orzeczenie o podziale nie może rozstrzygać stosunku między tą osobą i uczestnikami postępowania działowego, a osoba trzecia, niebędąca uczestnikiem tego postępowania, nie może powoływać się na prekluzję wynikającą z art. 618 § 3 KPC (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13.2.1987 r., III CZP 3/87, OSNCP 1988, nr 2-3, poz. 34).
W konsekwencji powyższego wymienione roszczenia mogą być przyznane – oczywiście po określeniu ich wartości przez sąd – w postanowieniu o podziale majątku wspólnego bądź jednemu, bądź drugiemu małżonkowi. W takim wypadku roszczenie takie będzie mogło być w przyszłości zrealizowane przez tego z małżonków, któremu zostanie przyznane, bądź przez zawarcie odpowiedniej umowy z właścicielem nieruchomości, bądź też w drodze odpowiedniego powództwa (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1970 r., III CZP 18/70, OSNC 1971/2/18). Uzasadnienie powołanej uchwały (III CZP 18/70) wskazuje wprawdzie, że Sąd Najwyższy reprezentował pogląd, iż konieczne jest określenie wartości roszczenia, jednakże dotyczyło to sytuacji, gdy całą wierzytelność przyznaje się jednemu małżonkowi, a na rzecz drugiego zasądza się spłaty. Jest wówczas oczywiste, że do określenia wysokości spłaty niezbędne jest uprzednie ustalenie wartości roszczenia. Jednakże i w takiej sytuacji ustalenie to nie ma mocy wiążącej w stosunku do dłużnika wierzytelności. Małżonek, któremu przyznano wierzytelność w całości, będzie mógł ją zrealizować w drodze odpowiedniego powództwa przeciwko dłużnikowi. Jeżeliby wynik procesu lub egzekucji był dla małżonka, któremu przyznano roszczenie, mniej korzystny niż kwota przyjęta do rozliczenia w postępowaniu o podział majątku, małżonek ten będzie mógł skorzystać z rękojmi przewidzianej w art. 1046 KC.
Te wszystkie czynności są natomiast zbędne, gdy wierzytelność ulega podziałowi pomiędzy małżonków. Każdy z nich może wówczas wystąpić z samodzielnym roszczeniem przeciwko dłużnikowi o tę część wierzytelności, która jemu została przyznała, a wynik tego procesu nie będzie mieć wpływu na uprawnienia drugiego małżonka. W postępowaniu o podział majątku ustalanie wysokości wierzytelności nie jest w takiej sytuacji potrzebne ani do rozstrzygnięcia sprawy podziału, ani do rozliczeń między małżonkami. Sąd musi wprawdzie ustalić skład i wartość majątku podlegającego podziałowi – wymaga tego, bowiem art. 684 KPC mający odpowiednie zastosowanie w sprawach o podział majątku wspólnego, a jest to także niezbędne do właściwego wymiaru opłat sądowych – jednakże to ustalenie wartości nie ma, jak już wspomniano, wpływu na określenie ułamka wierzytelności przyznanej każdemu z małżonków.
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.